| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1.3. Rozkład przestrzenny emisji zanieczyszczeńRozkład przestrzenny emisji zanieczyszczeń na terenie województwa mazowieckiego nie jest równomierny. Największe ilości zanieczyszczeń pyłowych wprowadzały do powietrza powiaty: kozienicki, warszawski, ostrołęcki grodzki oraz radomski grodzki natomiast największy udział w emisji zanieczyszczeń gazowych miały powiaty: kozienicki, warszawski, ostrołęcki grodzki i płocki grodzki. W tabeli 8 przedstawiono zestawienie wielkości emisji zanieczyszczeń z zakładów objętych sprawo- zdawczością statystyczną w 2000 r. zlokalizowanych na terenie województwa mazowieckiego w układzie powiatów. W oparciu o powyższe dane sporządzono wykresy obrazujące udziały poszczególnych powiatów w globalnej emisji województwa w zakresie emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych. Tabela 8. Emisja zanieczyszczeń z województwa mazowieckiego w 2000 r. wg powiatów (dane GUS)![]() Na terenie województwa mazowieckiego zlokalizowane są duże zakłady przemysłowe, różnych branż, w tym między innymi przemysłu: spożywczego, chemicznego, energetycznego, maszynowego, odzieżowego. Do głównych źródeł zanieczyszczenia powietrza można zaliczyć m.in.: Zakłady te zlokalizowane są przede wszystkim w miastach. Znajduje to odzwierciedlenie w rozkładzie wielkości emisji pyłowej i gazowej na terenie poszczególnych powiatów, co zostało przedstawione na mapach 2 i 3. Mapa 2. Emisja zanieczyszczeń pyłowych z poszczególnych powiatów województwa mazowieckiegoMapa 3. Emisja zanieczyszczeń gazowych z poszczególnych powiatów województwa mazowieckiego ![]() 1.4. Stan zabezpieczenia powietrza atmosferycznegoPoziom obciążenia powietrza poprzez zorganizowaną emisję zanieczyszczeń można istotnie ograniczyć poprzez stosowanie urządzeń służących redukcji zanieczyszczeń (tabela 9). Najczęściej stosowanymi urządzeniami do redukcji zanieczyszczeń pyłowych, zwanych odpylaczami są cyklony, baterie cyklonów, multicyklony, filtry tkaninowe i elektrofiltry. Do redukcji emisji zanieczyszczeń gazowych używa się głównie urządzeń, pracujących na zasadzie absorpcji oraz urządzeń do katalitycznej redukcji zanieczyszczeń.
![]() W odniesieniu do zanieczyszczeń gazowych tylko w 13 powiatach z terenu województwa występują urządzenia do neutralizacji zanieczyszczeń gazowych. Największy udział w zneutralizowanych zanieczyszczeniach ma powiat grodziski (48,7%), a w dalszej kolejności: gostyniński (25,7%), zwoleński (23,1%), radomski grodzki (12,3%), warszawski (11,1%) i piaseczyński (10,5%). Należy jednocześnie zauważyć, że największe ilości zanieczyszczeń gazowych (w wartościach bezwzględnych) zatrzymuje się w powiecie płockim grodzkim pomimo, że procentowy udział wynosi tylko 6,7%. Udziały zatrzymanych zanieczyszczeń w pozostałych powiatach są niewielkie. 1.5. Przepływ zanieczyszczeńProces rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w atmosferze jest bardzo skomplikowany i nie zawsze w sposób właściwy można określić strefy jej skażenia. Jest jednak pewne, że jakość powietrza w jednym rejonie jest ściśle uzależniona od zanieczyszczeń na innych obszarach. Zanieczyszczenia bowiem, w określonych warunkach meteorologicznych, związanych głównie z różą wiatrów i stanami inwersyjnymi atmosfery, mogą być transportowane na dalekie odległości wpływając bezpośrednio na stan jakości powietrza na tych terenach (duży udział w ogólnym tle zanieczyszczeń). W województwie mazowieckim przepływ zanieczyszczeń jest również w istotnym stopniu kształtowany przez zanieczyszczenia napływające z sąsiednich województw, głównie łódzkiego. Nasze województwo natomiast jest głównym "eksporterem" zanieczyszczeń na teren województwa lubelskiego i podlaskiego. Poziom emisji w województwie mazowieckim i województwach ościennych oraz przepływ zanieczyszczeń pomiędzy województwami za rok 2000 przedstawiono na mapie 4. Mapa 4. Wielkość emisji zanieczyszczeń powietrza na terenie województwa mazowickiego i ościennych2. JAKOŚĆ POWIETRZAProblem zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego z uwagi na intensywny rozwój przemysłu, transportu oraz koncentrację źródeł zanieczyszczeń na obszarach miejskich ma coraz większe znaczenie. Podstawowym parametrem charakteryzującym stan powietrza jest stężenie zanieczyszczeń w nim zawartych, tj. ilość zanieczyszczeń w jednostce objętości powietrza. Parametrem charakterystycznym dla zanieczyszczeń pyłowych powietrza jest też opad pyłu, czyli ilość pyłu opadającego na jednostkę powierzchni ziemi w jednostce czasu. 2.1. Kryteria jakości powietrzaO stanie czystości powietrza decyduje zawartość w nim różnorodnych substancji, których koncentracja jest wyższa w stosunku do warunków naturalnych. Stężenie zanieczyszczeń w powietrzu (imisja) jest wypadkową wielu czynników, m.in. wielkości emisji zanieczyszczeń do atmosfery oraz warunków ich wprowadzania i rozprzestrzeniania się w atmosferze. W Polsce obowiązuje zachowanie jednocześnie trzech dopuszczalnych wartości substancji zanieczyszczających w powietrzu (DS): Da - dopuszczalne stężenie średnioroczne,D24 - dopuszczalne stężenie średniodobowe (24-godzinne), D30 - dopuszczalne stężenie chwilowe (30-minutowe), przy czym ustalono je odrębnie dla różnych obszarów, w tym: objętych ochroną przyrodniczą (parki narodowe, leśne kompleksy promocyjne), uzdrowiskową (obszary ochrony uzdrowiskowej) i zabytkową (obszary, na których znajdują się pomniki historii wpisane na "Listę dziedzictwa światowego"). Wartości dopuszczalne podstawowych zanieczyszczeń powietrza, monitorowanych w województwie mazowieckim według zał. nr 1-5 do rozporządzenia MOŚZNiL z dnia 28 kwietnia 1998 roku przedstawiono w tabelach 10-14.
/** - średnia z ośmiu godzinnych wartości stężenia pomiędzy godzinami 1000 i 1800.
Podane wyżej dopuszczalne wartości stężeń są dotrzymane, jeżeli: 2.2. Organizacja monitoringu powietrzaMonitoring powietrza, jako system badań i analiz w zakresie pozwalającym na określenie jakości powietrza, realizowany jest na mocy ustawy z dnia 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U. Nr 49 z 1994r., poz. 196 z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 20 lipca 1991 roku o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. Nr 77, poz. 335 z 1991 roku z późn. zm. w tym zm. Nr 106, poz. 668 z 1998 r.). Koordynatorem państwowego monitoringu powietrza (PMŚ), podobnie jak innych komponentów środowiska jest Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Sieć monitoringu powietrza w Polsce tworzą: - sieć nadzoru ogólnego obejmująca stacje Inspekcji Sanitarnej (IS) funkcjonujące na obszarach miejskich, której głównym celem jest ocena narażenia ludności; - sieć podstawowa obejmująca wybrane stacje Inspekcji Ochrony Środowiska (IOŚ), IS i jednostek naukowo- badawczych funkcjonujące na obszarach miejskich i pozamiejskich, której głównym celem jest śledze- nie tendencji zmian stężeń wybranych zanieczyszczeń powietrza w skali kraju; Badania stanu zanieczyszczenia powietrza atmosfe-rycznego są prowadzone w Polsce przez wiele instytucji należących do kilku resortów. Należy tu wymienić przede wszystkim: W województwie mazowieckim monitoring powietrza prowadzony był w 2000 roku na każdym poziomie organizacyjnym. W sieci podstawowej znajdowało się w 2000 roku 10 stacji pomiarowych (w tym 2 Inspekcji Ochrony Środowiska), dokonujących pomiarów średniodobowych stężeń podstawowych zanieczyszczeń energetycznych: pyłu zawieszonego, dwutlenku siarki i dwutlenku azotu. Sieć regionalną województwa mazowieckiego w 2000 roku tworzyły 42 stacje pomiarowe należące do służb Inspekcji Ochrony Środowiska i Inspekcji Sanitarnej, w tym trzy w pełni automatyczne: W ramach sieci lokalnych eksploatowano stacje pomiarowe należące do zakładów przemysłowych, takich jak: Polski Koncern Naftowy "ORLEN" S. A. w Płocku, Elektrociepłownie Warszawskie S.A.: Elektrociepłownia "Żerań", Elektrociepłownia "Siekierki", Ciepłownia "Wola", Huta Lucchini Warszawa Spółka z o.o. w Warszawie. W pomiarach monitoringowych uczestniczyły również dwa instytuty naukowe: Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie ze stacją sieci podstawowej przy ul. Kruczej w Warszawie oraz Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk, również ze stacją sieci podstawowej w Belsku Dużym (powiat grójecki) a także uczelnia - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Ponadto w ramach monitoringu regionalnego i lokalnego prowadzono pomiary wielkości opadu pyłu oraz zawartości w nim metali ciężkich. W województwie mazowieckim określenie stanu jakości powietrza odbywa się głównie na podstawie pomiarów manualnych z 24-godzinnym poborem prób. Tylko 14 stacji pracuje w trybie automatycznym przy użyciu mierników firm zachodnich PHILIPS, MLU, OPSIS, GPO. Stężenia dwutlenku siarki w pomiarach manualnych oznaczano metodą kolorymetryczną z prozaniliną, dwutlenku azotu metodą kolorymetryczną z kwasem sulfanilowym, a pyłu zawieszonego przede wszystkim reflektometrycznie, a ponadto metodą aspiracyjno-wagową bez i z separacją frakcji PM10. Na szczególną uwagę zasługuje eksploatacja nowoczesnych, automatycznych stacji monitoringu atmosfery zlokalizowanych w Warszawie, Belsku Dużym, Płocku i Radomiu. Pod pojęciem automatycznego monitoringu atmosfery rozumie się system automatycznych pomiarów jakości powietrza, pozwalający na obiektywną ocenę oraz umożliwiający, w przypadku powiązania z danymi meteorologicznymi, prognozowanie stanu aerosanitarnego. System taki daje znacznie większe możliwości niż tradycyjne pomiary przeprowadzone technikami manualnymi, zwłaszcza w zakresie dokładności i częstości. Urządzenia stosowane do automatycznych pomiarów wykonują je w bardzo krótkich odstępach czasu, co pozwala na praktycznie "ciągły" zapis zmienności stężeń zanieczyszczeń. Wyniki uzyskane tą drogą można więc uznać za bardziej wiarygodne i lepiej oddające zarówno aktualny stan powietrza, jak i przebieg procesów kształtujących poziom zanieczyszczeń.
2.3. Ocena stanu czystości powietrzaEmitowane do środowiska atmosferycznego zanieczyszczenia pyłowe i gazowe stanowią istotne zagrożenie ze względu na szybkie, niekontrolowane rozprzestrzenianie się oraz bezpośrednie ujemne oddziaływanie na organizmy żywe, przyrodę, budowle i urządzenia oraz inne elementy środowiska. Z analizy danych pomiarowych z sieci krajowej (1993-1998), opracowywanych corocznie przez Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie wynika, iż od roku 1996 utrzymuje się malejąca tendencja stężeń SO2, NO2 i pyłu. Obserwowany spadek stężeń ma związek z jednej strony - z obniżaniem się emisji głównych zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach, z drugiej - z sytuacją meteorologiczną panującą w latach 1996-1998 w Polsce, od 1996 r. bowiem można było zaobserwować wzrost średniej temperatury powietrza. Wyższe temperatury oznaczają zwykle zmniejszenie zużycia paliw spalanych w celach grzewczych, a co za tym idzie mniejsze ilości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery. W rozważanym okresie trzech lat miał również miejsce systematyczny wzrost wielkości opadów atmosferycznych, szczególnie w miesiącach charakteryzujących się niską temperaturą, i utrzymywanie się na wysokim poziomie opadów w okresie ciepłym. Wzrost opadów sprzyja zwiększonemu wymywaniu zanieczyszczeń z atmosfery. Wszystkie te czynniki miały korzystny wpływ na obserwowane zmiany stężeń głównych zanieczyszczeń powietrza w skali kraju. Stężenia głównych zanieczyszczeń powietrza w Polsce charakteryzują się wyraźną zmiennością w ciągu roku. Wiąże się ona z panującymi w naszym kraju warunkami klimatycznymi i wysokim udziałem energetycznego spalania paliw w emisji wymienionych zanieczyszczeń, szczególnie dwutlenku siarki i pyłu. W okresie zimowym, zwłaszcza w miesiącach z najniższymi temperaturami, następuje bardzo wyraźny wzrost stężeń dwutlenku siarki i pyłu oznaczanego reflektometrycznie. Stężenia dwutlenku azotu wykazują znacznie mniejsze zróżnicowanie w okresie roku. Ocenia się, że w sezonie zimnym stężenia NO2 są wyższe niż w sezonie ciepłym tylko o około 40%. Oznacza to, że na emisję dwutlenku azotu związaną ze spalaniem paliw dla celów grzewczych nakłada się bardzo znaczący udział innych źródeł, szczególnie w obszarach miejskich. Należą do nich oczywiście źródła mobilne. Na szczególne omówienie zasługuje sytuacja dotycząca skomplikowanych warunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń pyłowo-gazowych w Warszawie. Obecność dużej aglomeracji miejsko-przemysłowej stolicy w istotny sposób modyfikuje naturalne warunki klimatyczne. Klimat miasta kształtuje się w wyniku oddziaływania czynników urbanizacyjnych. Modyfikująco wpływa intensywna emisja zanieczyszczeń do atmosfery oraz emisja ciepła odpadowego lub traconego w procesach technologicznych i grzewczych. Zakłócenie naturalnej równowagi termiczno-wilgotnościowej i radiacyjnej występuje także na skutek dużego udziału sztucznego podłoża i małej ilości zieleni. Cechą charakterystyczną jest tu osłabienie wymiany powietrza w obrębie zwartej zabudowy i przy zwiększonym tarciu zróżnicowanego podłoża. Na obszarze miasta występuje znaczne obniżenie promieniowania całkowitego w porównaniu z terenami poza miejskimi. Wynosi ono w ciągu roku (z wielolecia 1961-1990) ok. 300 MJ m-2 (np. Warszawa-Bielany 3480 MJ m-2, Belsk 3774 MJ m-2). W centrum miasta różnica jest jeszcze większa. Sumy miesięczne promieniowania całkowitego w zimie są ponad 20% niższe w stosunku do Belska. Suma roczna usłonecznienia waha się w Warszawie (1961-1990) od 1580 h na peryferiach do poniżej 1450 h w centrum i prawobrzeżnej, północno-wschodniej części miasta, przy średniej wartości 1600 h w tym rejonie Niziny Środkowomazowieckiej. Nad miastem występuje większe zachmurzenie, zwłaszcza przez chmury kłębiaste. Wywołane jest to ponad 10-krotnie większą liczbą jąder kondensacji. Stężenie zanieczyszczeń gazowych w powietrzu (SO2, CO2, CO) jest często wielokrotnie większe niż poza miastem. W przebiegu rocznym największe zachmurzenie występuje w zimie, w warunkach cyrkulacji NW i W (ponad 80% pokrycia nieba). W Warszawie, a także innych dużych miastach np. w Radomiu, obserwuje się podwyższenie temperatury powietrza wewnątrz aglomeracji w stosunku do terenów otaczających. Jest to zjawisko miejskiej wyspy ciepła (MWC), które daje się zauważyć również w Płocku, ze względu na działalność ogromnego kompleksu rafineryjno-petrochemicznego. Oddziaływanie MWC przejawia się w złagodzeniu warunków termicznych w zimie, wiosną i jesienią, natomiast latem mogą wystąpić uciążliwe wysokie temperatury oraz wzrost liczby dni gorących i upalnych. Średnia roczna temperatura powietrza w Warszawie sięga ok. 80C. Różnica średniej rocznej temperatury i jej wartości miesięcznych w obrębie miasta wynosi ok. 10C na korzyść jego centralnych rejonów. Wilgotność względną powietrza cechuje rozkład przestrzenny i przebieg roczny odwrotny w stosunku do temperatury. Jest ona na ogół niższa w centrum aniżeli na peryferiach, a różnice są silniej zaznaczone w ciepłej porze roku. Wartości w roku zmieniają się od ok. 63% w maju do ok. 85% w grudniu (Warszawa-Bielany). Średnie roczne sumy opadów w Warszawie wahają się od poniżej 550 mm do powyżej 600 mm. Zróżnicowanie przestrzenne średniej rocznej liczby dni z opadem (opad dobowy równy lub większy 0,1 mm) wynosi od 160 i mniej dni do powyżej 200. Obszar Warszawy podobnie jak cała środkowa Polska, charakteryzuje się przewagą wiatrów z sektora zachodniego, tj. od SW do NW. Swoista topografia terenów miejskich hamuje prędkość wiatru o 20-30% i zwiększa częstość cisz i wiatrów bardzo słabych o 5-20%. Występują także przypadki odwrotne - zwiększania wietrzności w wyniku efektów tunelowych. 2.3.1. Zanieczyszczenia podstawoweSytuację o poziomach stężeń średniorocznych poszczególnych zanieczyszczeń powietrza w województwie mazowieckim w 2000 roku przedstawiono w postaci zestawień tabelarycznych oraz wykresów na podstawie pomiarów prowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną, oraz wymienione wcześniej instytuty naukowe, uczelnie itd. Podano w nich wartości średnie dla poszczególnych punktów w układzie powiatowym (wraz z wysokościami zarejestrowanych stężeń o poziomach najwyższych). Tabela 16. Stężenie średnioroczne dwutlenku siarki w województwie mazowieckim wg powiatów w roku 2000Stan zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki w województwie mazowieckim jest zadowalający. Średnio-roczne wartości stężeń tego zanieczyszczenia nie przekra-czają z reguły poziomu 10,0 mg/m3 (tj. 25% normy - wykres 12). ![]() Najwyższe średnioroczne stężenia SO2 (od 13 do 17 µg/m3) zarejestrowano w 2000 roku w Warszawie (ul. Lazurowa, ul. Puszczy Solskiej, ul. Antala/Porajów, Szegedyńska) i Płocku (ul. Król. Jadwigi i Jachowicza). Najniższe średnie roczne wartości stężenia tego zanieczyszczenia (do 2 µg/m3) zanotowano natomiast w: Kampinosie, Ostrowi Mazowieckiej, Wyszkowie, Ostrołęce przy ul. Kościuszki, Gostyninie, północnej części Radomia, Siedlcach przy ulicach: Chrobrego i Sienkiewicza, Mińsku Mazowieckim, Sokołowie Podlaskim. Na wykresie 13 przedstawiono średnioroczne wartości stężeń dwutlenku siarki dla większych miast, ustalone jako średnie arytmetyczne wyników ze wszystkich stacji na ich terenie dla zilustrowania tendencji w zakresie zmian stopnia zanieczyszczenia powietrza w poszczególnych latach. W podobny sposób zilustrowano zmiany stężeń dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego (wykresy 14-17). Od kilku lat imisja dwutlenku siarki utrzymuje tendencję spadkową. Widać to szczególnie na przykładzie Radomia i Warszawy (wykres 13). Powodem spadku poziomu zanieczyszczenia powietrza SO2 w poszczególnych miastach jest przeprowadzenie w ciągu ostatnich 10 lat szeregu inwestycji polegających głównie na likwidacji niskich źródeł emisji, bądź też zmianie paliwa węglowego na olej lub gaz ziemny. ![]() Zakres stężeń średniorocznych dwutlenku azotu, podstawowego zanieczyszczenia energetycznego i komunikacyjnego, w województwie mazowieckim w 2000 roku był stosunkowo szeroki i wynosił od 4,5 µg/m3 do 48,1 µg/m3 W 2000 r. w trzech przypadkach zanotowano przekroczenia dopuszczalnych norm dwutlenku azotu: w Sochaczewie (117% Da), Warszawie, ul. Andersena (111% Da) oraz Płocku, ul. Kilińskiego (120% Da) - wykres 14. Głównym czynnikiem determinującym wzrost stężeń NO2 w tych miastach była motoryzacja. ![]() Ponadto, najwyższe średnioroczne stężenie dwutlenku azotu - przekraczające 30 µg/m3 zarejestrowano w pojedynczych stacjach pomiarowych w Warszawie i Ciechanowie. Najmniej zanieczyszczony okazał się rejon południowej i wschodniej części województwa mazowieckiego oraz obszar "Zielonych Płuc Polski". Poziom stężeń średniorocznych dwutlenku azotu w największych miastach województwa mazowieckiego obrazuje wykres 15. ![]() Oprócz SO2 i NO2 podstawowym parametrem charakteryzującym stan czystości powietrza jest pył zawieszony. Wyniki pomiarów imisji pyłu zawieszonego podano w rozdziale na trzy grupy: Wprowadzony podział wynika z dwóch powodów: Zestawienie wyników badań dla poszczególnych metod pomiarowych przedstawiono w tabelach 18, 19, 20. Tabela 18. Stężenie średnioroczne pyłu zawieszonego BS oznaczanego metodą reflektometryczną w województwie mazowieckim wg powiatów w roku 2000Najwyższe stężenie średnioroczne pyłu z pomiarów reflektometrycznych (powyżej 30 µg/m3) zanotowano w powiecie wołomińskim (38,3 µg/m3) i pruszkowskim (ok. 36-37 µg/m3), a następnie w Warszawie (średnio 30 µg/m3). Natomiast najniższe średnioroczne wartości uzyskano podczas pomiarów w Radomiu przy ul. Rynek (4,4 µg/m3) i Ostrołęce (5,0 µg/m3). Zmiany poziomu zapylenia powietrza w wybranych miastach obrazuje wykres 16. ![]()
Pomiary pyłu zawieszonego PM10 wykonywane były na pięciu stacjach monitoringowych w trzech miastach. Najwyższy średnioroczny poziom stężenia zanotowano w Warszawie, przy Alejach Jerozolimskich - 96,0 mg/m3, co stanowiło 192 % Da. Przeciętne stężenie pyłu PM10 w pozostałych stacjach monitoringowych wynosiło ok. 32 µg/m3 (64% Da). Stężenia średnioroczne w poszczególnych miastach obrazuje wykres 17. O wielkości stężeń w Warszawie decydują wyniki ze stacji zlokalizowanej w Alejach Jerozolimskich. Na pozostałych stacjach monitoringowych wielkości stężeń średniorocznych były podobne do uzyskanych w innych miastach. ![]()
(2) - metoda wagowa Badania imisji pyłu zawieszonego ogółem, przeprowadzone w Płocku i Radomiu nie wykazały przekroczeń dopuszczalnych norm średniorocznych. Natomiast, podobnie jak w przypadku pyłu PM10 zano-towano pojedyncze przekroczenia norm 24-godzinnych. Miało to miejsce w okresie grzewczym i było związane z emisją zanieczyszczeń ze spalania paliw stałych. Często prowadzonymi badaniami powietrza (z uwagi na stosunkowo niewielki koszt) są pomiary opadu pyłu. Polegają one na zbieraniu w określonym okresie czasu pyłu opadającego z powietrza do naczyń osadowych i określeniu jego ilości metodą wagową. Naczynia osadowe (słoiki Wecka) umieszcza się na wysokości 3 do 3,5 m nad poziomem terenu; czas ekspozycji wynosi 1 miesiąc. Na terenie województwa mazowieckiego nie zaobserwowano w roku 2000 przekroczeń rocznej normy opadu pyłu, jak i zawartych w nim metali ciężkich. ![]() Tabela 21. Średnia wielkość opadu pyłu, ołowiu i kadmu w województwie mazowieckim wg powiatów w roku 2000 2.3.2. Zanieczyszczenia specyficzneDo grupy zanieczyszczeń specyficznych powietrza, monitorowanych w województwie mazowieckim należą m.in.: tlenek węgla, fenol, benzen, toluen, ksylen, formaldehyd, siarkowodór, ozon. Badania tlenku węgla prowadzone były w Płocku (przez PKN "ORLEN" S.A. - 4 pkt), Warszawie i Radomiu (automatyczna stacja monitoringu w budynku WIOŚ). Stężenia średnioroczne były niższe od wartości odniesienia 2000 mg/m3, które jest dopuszczalnym stężeniem średniorocznym ustalonym dla celów oblicze-niowych - powyższe zobrazowano na wykresie 19. ![]() Koncentracje toluenu, fenolu i benzenu w powietrzu analizowane były na nielicznych stacjach. Wyniki badań przedstawiają tabele 22-23.
Badania wykazały, iż norma średnioroczna dla fenolu, która wynosi 2,5 µg/m3, nie została w 2000 r. przekroczona. W przypadku toluenu i benzenu norma została natomiast przekroczona. Cztery wskaźniki z grupy zanieczyszczeń specyficznych (fenol, benzen, toluen i ksylen) były monitorowane w Płocku przez Stację Sanitarno-Epidemiologiczną (tabela 23). Ponadnormatywne stężenia benzenu związane są głównie z wpływem komunikacji samochodowej oraz brakiem dobrego przewietrzania ulic miejskich. Różnice w wynikach związane są z lokalizacją stanowisk pomia-rowych i wysokością poboru prób. Pojazdy spalinowe mają także wpływ na emisję innej substancji toksycznej, jaką jest formaldehyd. Pomiary prowadzone w Warszawie przez WSSE w dziewięciu punktach wskazały na przekroczenia dopuszczalnej normy (4 µg/m3) średnio o 52%. Wartość średnia formal-dehydu dla Warszawy wynosiła w 2000 roku 6,1 µg/m3. Najwyższe stężenie średnioroczne formaldehydu stwier-dzono w Piastowie (powiat pruszkowski) - 9,9 µg/m3 (247,5%Da), natomiast najniższe w powiecie ostrowskim 5,1 µg/m3 (127,5%Da). Kolejnym zanieczyszczeniem specyficznym jest siarkowodór. Badania prowadzone w roku 2000 przez Polski Koncern Naftowy "ORLEN" S.A. w Płocku na trzech stacjach monitoringowych nie wykazały przekroczeń norm średniorocznych ani średniodobowych (tabela 24).
Ważnym parametrem charakteryzującym zanie-czyszczenie powietrza w przyziemnej warstwie atmosfery (troposferze) jest ozon. Powstaje w wyniku skompli-kowanych reakcji fotochemicznych (w obecności innych zanieczyszczeń - m.in. tlenków azotu i lotnych związków organicznych) zachodzących w atmosferze. Tworzeniu się ozonu w warstwie przyziemnej atmosfery sprzyja wysoka temperatura powietrza i duże natężenie promie- niowania słonecznego. W odróżnieniu od ozonu stratosfe-rycznego, który pełni rolę filtra chroniącego powierzchnię ziemi przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym (UV-B), ozon troposferyczny, ze względu na silne cechy utleniające, oddziałuje ujemnie na rośliny, zwierzęta i ludzi. Wpływ nadmiernej koncentracji ozonu w powietrzu atmosferycznym na zdrowie ludzi przedstawia tabela 25.
W województwie mazowieckim pomiary koncentracji ozonu w powietrzu prowadzone są: na stacji IOŚ przy ul. Kruczej (ozon tro- posferyczny), W 2000 roku średnioroczna imisja ozonu wynosiła: W Warszawie na stacji OPSIS nie można określić wartości średniorocznej z uwagi na zbyt krótką serię pomiarową (poniżej 30% czasu pomiarowego). Wypadki przekroczeń dopuszczanych stężeń 8-godzinnych ozonu w 2000 r. miały miejsce stosunkowo rzadko. We wszystkich przypadkach było to związane z wysoką temperaturą powietrza i dużym nasłonecznieniem, warunkami sprzyjającymi powstawaniu zjawisk smogowych. Najwyższe 8-godzinne stężenie ozonu zarejestrowano w dniu 21.06.2001 r. w powiecie płockim ziemskim -Maszewo (209 µg/m3) oraz w Belsku Dużym. Również w Radomiu największą wartość odnotowano w dniu 21.06.2000 r. Wynosiła ona 136,9 µg/m3 (o 24,6% większe od normy dopuszczalnej). Podobny wynik zarejestrowany został w Warszawie - 133 µg/m3 (19.08.2000 r.). Największy wpływ na cykliczne stężenia ozonu mają warunki meteorologiczne, a przede wszystkim temperatura powietrza i natężenie promieniowania słonecznego. Ze względu na dobową i sezonową zmienność tych parametrów, również stężenia ozonu troposferycznego wykazują podobny cykl zmienności. Wykres 20 przedstawia przykładową zmienność dobową stężeń 30-minutowych w zależności od temperatury powietrza - najniższe stężenia ozonu zauważalne są w godzinach nocnych, charakteryzujących się niższą temperaturą powietrza. ![]() Reasumując należy stwierdzić, iż stężenia 8-godzinne ozonu troposferycznego nie przekraczały na ogół dopu-szczalnej normy 110 (µg/m3 - określonej w rozporządzeniu Ministra OŚZNiL z dnia 28 kwietnia 1998 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 355). Podwyższone wyniki stężeń ozonu rejestrowano sporadycznie w maju, czerwcu i sierpniu, co było związane z dużym nasłonecznieniem i wysokimi temperaturami powietrza, jakie występowały w tym okresie. 2.3.3. Analiza porównawcza jakości powietrza w miastach: Warszawa, Radom, Płock, Ciechanów, Ostrołęka, Siedlce w latach 1990-1995-2000Na antropogeniczne zanieczyszczenia powietrza narażeni są głównie mieszkańcy większych miast. Źródłem emisji zanieczyszczeń podstawowych w miastach są przede wszystkim emitory elektrowni zawodowych i przemysłowych, ale także sektor komunalno-bytowy: lokalne kotłownie, zakłady usługowe oraz gospodarstwa indywidualne (tzw. emisja niska). W mazowieckim około 42,75% ludności mieszka w sześciu największych ośrodkach miejskich województwa: Warszawie 32,08%, Radomiu 4,59%, Płocku 2,58%, Siedlcach 1,49%, Ostrołęce 1,09% i Ciechanowie 0,93%. Jakość powietrza w ww. miastach na przestrzeni 10 ostatnich lat przedstawiono poniżej na przykładzie trzech podstawowych rodzajów zanieczyszczeń: SO2, NO2, pyłu zawieszonego. ![]() Na wykresie 21 wyraźnie zauważalny jest spadek imisji dwutlenku siarki na przestrzeni analizowanego okresu. W porównaniu z rokiem 1990 stężenie średnioroczne SO2 w poszczególnych miastach zmniejszyło się nawet o kilkanaście razy, osiągając wartości zdecydowanie niższe od dopuszczalnej normy. W ubiegłym roku stężenia średnioroczne SO2 w największych miastach województwa mazowieckiego kształtowały się w granicach 2-7 µg/m3 (tj. 5% - 17,5% DS). Świadczy to o celowości prowadzonych w ubiegłych latach działań proekologicznych. ![]() Charakterystycznym wskaźnikiem jakości powietrza stanowiącym zagrożenie dla zdrowia człowieka w miastach jest dwutlenek azotu. Jest to zanieczyszczenie tzw. "komunikacyjne", którego wielkość generuje w dużym stopniu transport samochodowy (sektor transportu uważany jest za źródło ok. 50% antropogenicznej emisji NO2). Największe stężenia dwutlenku azotu notowane są w Warszawie i Płocku (w roku 1990 w Warszawie zanotowano nawet przekroczenie dopuszczalnej normy - 148% Da), natomiast najniższe w Ostrołęce - w 2000 roku średnioroczne stężenie NO2 nie przekroczyło 26% Da. We wszystkich miastach widoczny jest stopniowy spadek stężeń na przestrzeni 10 lat (wykres 22). ![]() Podobnie jak w przypadku przedstawionych wyżej zanieczyszczeń, również i w przypadku pyłu można zaobserwować spadek stężeń średniorocznych na przestrzeni analizowanego okresu. Radykalnie zmniejszyła się imisja pyłu w Siedlcach i Ostrołęce (o kilkanaście razy). W roku 2000 stężenie pyłu w powietrzu największych miast województwa mazowieckiego wynosiło od 5 µg/m3 (Ostrołęka) do 27,1 µg/m3 (Warszawa). W latach 1990-1995-2000 w największych miastach województwa mazowieckiego można zauważyć spadek stężeń podstawowych rodzajów zanieczyszczeń powie-trza. Jest to między innymi wynikiem spadku produkcji energii elektrycznej, jaki miał miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych oraz wprowadzeniem instrumentów prawno-ekonomicznych, w których podstawowa zasada - zanieczyszczający płaci, przyczyniła się do reorientacji postaw jednostek gospodarczych. 3. INICJATYWY PODEJMOWANE W WOJEWÓDZTWIE NA RZECZ POPRAWY JAKOŚCI POWIETRZAW województwie mazowieckim corocznie podejmowanych jest szereg inicjatyw służących ochronie powietrza atmosferycznego. Polegają one m.in. na instalacji urządzeń służących do redukcji emisji zanieczyszczeń w zakładach przemysłowych oraz eliminacji uciążliwych dla środowiska źródeł ogrzewania zasilanych węglem kamiennym (bądź zastąpieniu ich bardziej "ekologicznymi" paliwami). W po-niższej tabeli wymienione zostały główne przedsięwzięcia ekologiczne mające za zadanie ochronę powietrza, realizowane w woj. mazowieckim w latach 1999-2000. Działania podejmowane w celu ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem są w dalszym ciągu konieczne. O ile emisja zanieczyszczeń pyłowych jest neutralizowana na ponad 90%, to jedynie niewielki procent emitowanych gazów jest zatrzymywany w urządzeniach redukujących. Największą inwestycją służącą ochronie powietrza zrealizowaną w ostatnich latach w województwie mazowieckim, była instalacja odsiarczająca wybudowana przez Polski Koncern Naftowy "ORLEN" S.A. w Płocku. Oddana w 2000 roku instalacja będzie w stanie zmniejszyć emisję SO2 o 32 tys. Mg. Inicjatywy podejmowane przez organa administracji samorządowej to przede wszystkim zmiana czynnika grzewczego (z węgla na gaz ziemny lub olej opałowy) w kotłowniach miejskich, ośrodkach zdrowia, szkołach i innych budynkach użyteczności publicznej oraz likwidacja niskich źródeł emisji (małych kotłowni). Tabela 26. Główne przedsięwzięcia ekologiczne z zakresu ochrony powietrza zrealizowane na terenie województwa mazowieckiego Mapa 5. Stężenie średnioroczne dwutlenku siarki [µg/m3] w powietrzu na terenie województwa mazowieckiego (rok 2000) Mapa 6. Stężenie średnioroczne dwutlenku azotu [µg/m3] w powietrzu na terenie województwa mazowieckiego (rok 2000) Mapa 7. Stężenie średnioroczne pyłu zawieszonego [µg/m3] w powietrzu na terenie województwa mazowieckiego (rok 2000) ![]() |