ROZDZIAŁ VIII

PRZYRODA


Autorzy:
I. Boros
A. Broś
D. Janicka
D. Kobus
M. Rewucki
A. Ronikier-Dolańska
H. Warszawik
B. Zajączkowska



Współautorstwo:
Kampinoski Park Narodowy






1.  STAN ZASOBÓW PRZYRODY

Województwo mazowieckie obejmuje swymi granicami większość obszarów historycznego Mazowsza, część środkowego Podlasia oraz Ziemię Radomską. Całość położona jest na terenie Niżu Środkowopolskiego w Krainie Wielkich Dolin. Pomimo położenia na terenie z natury równinnym teren województwa charakteryzuje się dużą zmiennością krajobrazów i dużymi obszarami o wysokiej wartości zachowanej przyrody. Teren Mazowsza ożywiają doliny wielkich rzek Wisły, Narwi, Bugu i Pilicy tworząc rozległe doliny. Dużą rolę odgrywają również doliny Wkry, Bzury, Wilgi, Jeziorki, Świdra, Liwca, Rządzy i dziesiątków mniejszych rzek oraz strumieni. Znaczącym elementem krajobrazu o dużym znaczeniu przyrodniczym są krawędzie dolin ukształtowane w formie szerokich skarp. Duża wartość przyrodnicza i krajobrazowa rzek i ich dolin wiąże się na ogół z małym stopniem ich przekształcenia przez człowieka, co pozwoliło utrzymać do chwili obecnej różnorodność biotopów.

Bogactwem przyrodniczym województwa mazowieckie-go są pozostałości puszcz tworzące do dziś duże kompleksy leśne z licznymi fragmentami naturalnych zbiorowisk roślinnych i ostojami rodzimej fauny. W krajobrazie województwa wyróżniają się pozostałości Puszcz: Kurpiowskiej, Kampinoskiej, Pilickiej, Kozienickiej, Kamienieckiej i Łochowskiej. Poza tym występują tu duże kompleksy leśne jak np.: Lasy Gostynińskie, Serockie, Chojnowskie, Mieni, Garwolińskie i wiele innych. Lasy tu występujące urozmaicone są często utworami wydmowymi, które tworzą całe łańcuchy wzniesień przekraczających niekiedy 20 m wysokości względnej będących na nizinach niemałą atrakcją turystyczną.

Znaczne obszary województwa mazowieckiego wiążą się z krajobrazem polodowcowym. Krajobraz ze wzniesieniami moreny czołowej z różnymi jej odmianami o wysokości dochodzącej do 223 m n.p.m. można podziwiać w środkowej części województwa w rejonie miejscowości Kałuszyn i Mrozy (powiat Mińsk Mazowiecki). Wszystkie walory krajobrazu polodowcowego łącznie z licznymi jeziorami i pięknie ukształtowanymi ozami można podziwiać w zachodniej części województwa w okolicach Gostynina i Łącka.

Charakterystyczne dla rolniczego Mazowsza płaskie, wylesione, o przewadze dobrych gleb, kompleksy zajmują większe areały w okolicach Płocka, Płońska, Ciechanowa i Przasnysza.

Charakterystycznym elementem krajobrazu i często na wylesionych terenach jedyną cenną enklawą przyrodniczą są zabytkowe parki - pozostałość otoczenia dworów i pałaców. Odgrywają one ważną rolę na terenach typowo rolniczych będąc w wielu przypadkach ostoją licznych gatunków drobnej fauny, zwłaszcza ptaków. Na ich terenie spotkać można cenne gatunki rodzimych i egzotycznych drzew, a także liczne drzewa pomnikowe.

W ostatnich latach na terenie obecnego województwa trwały prace nad zapewnieniem ochrony najcenniejszych zachowanych obiektów w wyniku czego powstał system obszarów chronionych składający się z Kampinoskiego Parku Narodowego, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Ponadto utworzono kilka tysięcy pomników przyrody chroniąc zabytkowe drzewa, aleje, głazy narzutowe. Coraz częstszą formą ochrony przyrody są użytki ekologiczne oraz zespoły przyrodniczo - krajobrazowe.

Utworzony ekologiczny system obszarów chronionych ma zapobiegać degradacji lasów i terenów rolnych, zapewniać możliwości odpoczynku i odnowy sił, tworzyć osłonę ekologiczną dla miast ze szczególnym uwzględnie-niem aglomeracji warszawskiej.

W części województwa zamkniętej widłami Wisły i Bugu funkcjonuje obszar "Zielonych Płuc Polski". Jego idea, zakładająca integrację ochrony środowiska z rozwojem gospodarczym i postępem cywilizacyjnym sformułowana została już w roku 1983. 13 maja 1988 roku podpisane zostało w Białowieży porozumienie pięciu byłych województw: białostockiego, łomżyńskiego, olsztyń-skiego, ostrołęckiego i suwalskiego w sprawie kompleksowej ochrony i rozwoju regionu ZPP. W latach 1992-1995 Porozumienie Zielone Płuca Polski zwiększyło liczbę sygnatariuszy. Przystąpiły do niego nowe województwa: ciechanowskie, siedleckie, toruńskie i elbląskie oraz urzędy centralne, jak np.: Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościo-wej, Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, Centralny Urząd Planowania i inne. W końcu 1998 roku Porozumienie liczyło trzydziestu sygnatariuszy tworząc jego Radę Programową. Koncepcja ZPP zyskała aprobatę wśród instytucji rządowych w kraju i zagranicą. W dniu 14 września 1994 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił deklarację uznającą obszar Zielonych Płuc Polski za region, w którym należy przestrzegać zasad ekorozwoju.

Teren ten z uwagi na swoje walory przyrodnicze, powietrze wolne od zanieczyszczeń przemysłowych w pełni zasługuje na wspomniane miano. Porozumienie to jest dodatkowym gwarantem zachowania wyjątkowych walorów tego obszaru.

Obecnie strukturę przestrzenną ZPP tworzą województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie (bez jednej gminy), północna część województwa mazowieckiego a także część województwa pomorskiego (6 gmin) i kujawsko-pomorskiego (9 gmin). Na tym terenie znajduje się 49 powiatów ziemskich i 6 miast na prawach powiatu, 355 gmin, w tym 35 gmin miejskich i 68 miejsko-wiejskich. Powierzchnia obszaru funkcjonalnego ZPP wynosi 60 759 km2, co stanowi 19% powierzchni kraju, a zamiesz-kuje go 3,7 mln mieszkańców (9,6% ludności kraju). Mapa 43 obrazuje przynależność gmin województwa mazowieckiego do obszaru funkcjonalnego Zielonych Płuc Polski.

Mapa 43. Zielone Płuca Polski Gminy na obszarze województwa mazowieckiego wchodzące w skład Obszaru Funkcjonalnego Zielone Płuca Polski

Województwa zrzeszone w porozumieniu podejmują różnorodne działania służące promocji tego regionu. Jednym z takich działań jest przyznawanie godła promocyjnego ZPP - "Zielony Liść". Firmy i instytucje uzyskujące to godło dają gwarancję wdrażania zasad ekorozwoju i tzw. "czystej ekologicznie" produkcji. Produkty opatrzone godłem mają gwarantowaną jakość i źródło pocho-dzenia surowców wyjściowych. Do dnia dzisiejszego Znak Promocyjny otrzymało 36 podmiotów.


2.  FORMY OCHRONY PRZYRODY

Na rozmaite formy ochrony przyrody, obowiązujące zgodnie z prawem w Polsce, składają się: parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz pomniki przyrody. Powierzchnia obszarów chronionych ogółem wynosi w województwie mazowieckim 1053439,9 ha, co stanowi 29,6% powierzchni województwa. Wskaźnik ten jest niższy od krajowego, wynoszącego 32,5%. Tabela 104 zawiera informacje na temat powierzchni poszczególnych form ochrony przyrody w powiatach województwa mazowieckiego, nato- miast mapa 44 prezentuje położenie Kampinoskiego Parku Narodowego oraz parków krajobrazowych w województwie.

Mapa 44. Parki narodowe i krajobrazowe w województwie mazowieckim

Tabela 104. Powierzchnia powiatów objęta różnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu w 2000 r. (według GUS)

2.1.  Kampinoski Park Narodowy


2.1.1.  Wstęp

Kampinoski Park Narodowy powstał 16 stycznia 1959 roku. Powołany został dla ochrony przyrody i dzie-dzictwa historyczno-kulturowego Puszczy Kampinoskiej wraz z najlepiej w Europie zachowanym kompleksem wydm śródlądowych. Obszar Parku wynosi 38 544 ha, a więc jest drugim pod względem wielkości wśród polskich parków narodowych. Jest też jedynym parkiem narodowym w województwie mazowieckim. Wokół Kampinoskiego Parku Narodowego wyznaczony został obszar strefy ochronnej, tzw. otulina, o wielkości 37 600 ha.

W styczniu 2000 roku Kampinoski Park Narodowy wraz z otuliną uznany został przez UNESCO za Rezerwat Biosfery MaB Puszcza Kampinoska o powierzchni 76 200 ha.

Obszar Parku składa się z terenów objętych ochroną ścisłą (22 obszary) na których nie wykonuje się żadnych zabiegów, a jedynie obserwuje swobodnie zachodzące procesy przyrodnicze, obszarów objętych ochroną częściową, gdzie wykonuje się zabiegi służące utrzymaniu cennych przyrodniczo zbiorowisk roślinnych lub przebudowuje zbiorowiska sztuczne oraz obszarów objętych ochroną krajobrazową (tabela 105).


Tabela 105. Zestawienie powierzchni według kategorii ochronności
Lp. Wyszczególnienie Własność Skarbu Państwa Inna własność Razem
[ha]
%
w zarządzie
parku
[ha]
w innym
zarządzie
[ha]
prywatna
[ha]
pozostała
[ha]
1 Powierzchnia ogółem 31 865 459 5 986 261 38 544 100
2 Powierzchnia objęta
ochroną ścisłą
4 638 - - - 4 638 12,0
3 Powierzchnia objęta
ochroną częściową
26 646 136 3 978 230 30 990 80,4
4 Powierzchnia objęta
ochroną krajobrazu
494 323 2 068 31 2 916 7,6


Mapa 45 prezentuje typy terenów położonych w granicach Parku oraz przebieg szlaków turystycznych.

Mapa 45. Kampinoski Park Narodowy

2.1.2.  Środowisko przyrodnicze

Położenie i ukształtowanie terenu

Kampinoski Park Narodowy rozciąga się między 52°15'30" a 52°25' szerokości geograficznej północnej i 20°17' a 20°53' długości geograficznej wschodniej. Położony jest na Nizinie Środkowomazowieckiej w południowo-zachodniej części Kotliny Warszawskiej, a na południu wychodzi na płaski denudacyjny obszar Równiny Łowicko-Błońskiej.

Park obejmuje obszar tarasów nadzalewowych Wisły. Jego południową granicę stanowi w przybliżeniu skarpa doliny Wisły, północną granicę - skarpa między tarasami nadzalewowymi a zalewowymi, zachodnią - dolina Bzury, a wschodnią - aglomeracja warszawska.

Teren ten, charakteryzuje się zróżnicowaną morfologicznie powierzchnią. Deniwelacje dochodzą do 30 m wysokości względnej. Najwyżej położony punkt znajduje się w okolicy Opalenia przy wschodniej granicy Parku (106,6 m n.p.m.), najniższy w zachodniej części środkowego pasa bagiennego 68,1 m n.p.m.

Cały obszar ma budowę pasową: obszary wydmowe przedzielone są szerokimi bagiennymi obniżeniami, o ułożeniu równoległym do Wisły. Posuwając się z północy na południe można wyodrębnić następujące obszary: współczesne koryto Wisły wraz z międzywalem, tarasy zalewowe Wisły, niższy i wyższy, północny pas wydmowy, środkowy pas bagienny - stanowiący dolinę Łasicy, południowy pas wydmowy, południowy pas bagienny, skarpę pradoliny Wisły, denudacyjny poziom Równiny Błońskiej.

Zgodnie z podziałem administracyjnym, Park położony jest w województwie mazowieckim, na obszarze trzech powiatów: warszawskiego zachodniego, nowodworskiego i sochaczewskiego oraz ośmiu gmin: Brochów, Czosnów, Izabelin, Kampinos, Leoncin, Leszno, Łomianki, Stare Babice.

Puszcza Kampinoska leży na obszarze węzła hydrologicznego. Swoje wody łączą tu z Wisłą - Bug, Narew, Wkra, Bzura. Zgodnie z ustaleniami Rady Europy doliny tych rzek stanowią korytarze ekologiczne. Dolina Wisły uznana została za korytarz rangi europejskiej, a obszar Puszczy za europejski węzeł ekologiczny.

Klimat

Systematyczne pomiary warunków meteorologicznych w Puszczy Kampinoskiej prowadzone są od roku 1985 w Granicy. Wyraźnie odbiegają one od sąsiednich terenów, co jest wynikiem szczególnego usytuowania Kampinoskiego Parku, na obszarze znacznie obniżonym w stosunku do reszty Mazowsza. Cechą charakterystyczną klimatu Puszczy są przede wszystkim duże dobowe amplitudy temperatur przekraczające niekiedy 300C oraz występowanie przygruntowych przymrozków w okresie sezonu wegetacyjnego. Prędkości wiatrów są z reguły niższe niż na otaczających terenach, a okresy ciszy trwają blisko 1/3 roku. Opady wahają się od 400 do 600 mm rocznie. Dzięki dużej ilości bagien i terenów podmokłych częste jest występowanie tzw. opadów poziomych (mgła, szron, szadź), które zwiększają ilość wody dostępnej roślinności.

Budowa geologiczna

Na całym omawianym obszarze na powierzchni występują osady czwartorzędowe, a ich miąższość w znacznej mierze zależy od ukształtowania powierzchni stropowej pliocenu i waha się w granicach 20-50 m, choć może wynosić od kilku do ponad 100 m.

Największy wpływ na obecne ukształtowanie powierzchni terenu wywarł lądolód zlodowacenia Wisły (północnopolskiego), nie dotarł on jednak do obszaru Puszczy Kampinoskiej. W okresie transgresji tego lądolodu na jego zapleczu powstały iły warwowe, a następnie, w czasie maksimum transgresji, osady zastoiskowe zostały wyerodowane (ok. 22 000 lat BP), a powstałe w ten sposób doliny zasypane grubą serią osadów piaszczysto-żwirowych, tworząc wysoki poziom zasypania zwany tarasem wydmowym (na południe od Warszawy - tarasem otwockim).

Akumulacja osadów tarasu wydmowego zakończyła się około 14 000 lat temu. Pod koniec okresu zlodowacenia Wisły zmiany klimatyczne spowodowały kolejne fazy erozji i akumulacji osadów rzecznych i wydmowych. Występo-wała sekwencja wydarzeń, które częściowo nakładają się: akumulacja serii rzecznej, powstawanie gleb lub osadów organicznych, erozja wgłębna odsłaniająca wcześniej zakumulowane osady i tworząca taras, rozwój procesów wydmowych (Baraniecka i Konecka-Betley 1987). W ten sposób powstały kolejne tarasy Wisły: falenicki - odpowiadający południowemu pasowi obniżeń bagiennych, praski - odpowiadający środkowemu pasowi obniżeń bagiennych oraz dwa holoceńskie tarasy zalewowe.

W okresach ochłodzenia klimatu i intensywnej erozji wgłębnej na osuszonych terenach następowały intensywne procesy wydmotwórcze. Główna faza wydmowa wystąpiła w starszym dryasie (12100-11800 lat BP). Uformowały się wtedy najwyższe wydmy paraboliczne dochodzące do 30 m wysokości względnej. Wtedy też powstały wydmy na Równinie Błońskiej. W holocenie na obszarze pasów obniżeń bagiennych oraz w niektórych misach deflacyjnych na terenie pasów wydmowych rozpoczęła się akumulacja kredy jeziornej, gytii i torfu, która w wielu miejscach trwa do dziś.

Warunki hydrologiczne i hydrogeologiczne

Obszar Kampinoskiego Parku Narodowego wraz z otuliną niemal w całości położony jest w zlewni Łasicy, będącej prawym dopływem Bzury (Krogulec i in. 1999). Zlewnia ta składa się z bezpośredniej zlewni Łasicy oraz zlewni trzech jej dopływów: Kanału Olszowieckiego, Kanału Ł-9 i Kanału Zaborowskiego.

Zlewnia Kanału Kromnowskiego (zlewnia III rzędu) oddziela bezpośrednią zlewnię Wisły od zlewni Łasicy. Pomiędzy nimi rozciąga się teren bezodpływowy (szerokości od 1 do 2,5 km), utworzony przez obszar wydmowy. Do zlewni II rzędu należy zlewnia Bzury. Do zlewni I rzędu należy obszar położony w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły (tabela.106).


Tabela 106. Podstawowe informacje o zlewniach powierzchniowych na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny
Nazwa
cieku
Dł.
cieku
[km]
Powierzchnia
zlewni
[km2]
Średnia
wartość spadku
[ ‰ ]
Średnie
przepływy
[m3/s]
Uwagi
Wisła 75* 116,3 2 656  
Bzura 25* 21,0 0,26-0,28 31,4  
Łasica 34,9 507,1 0,20-0,25 1,4 budowle komunikacyjne
i piętrzące: przepompownia,
śluza wałowa, jazy
K. Olszowiecki 28,7 229,2 0,20-0,25 0,020-0,054 nie ma urządzeń piętrzących
Kanał Ł9 18,25 44,0 0,25 0,007-0,059 budowle piętrzące
K. Zaborowski 26,8 169,6 0,40 0,039-0,2 jazy
K. Kromnowski 39,5 105,3 0,20-0,25 0,046-0,185 jazy, przepompownia
*odcinek wzdłuż otuliny KPN

Najważniejszym ciekiem z punktu widzenia jego roli w kształtowaniu stosunków wodnych na terenie Kampi-noskiego Parku Narodowego jest Łasica - obecnie kanał melioracyjny (pierwsze prace melioracyjne prowadzono w połowie XIX wieku), na którym znajduje się 8 jazów oraz szereg innych budowli piętrzących. W latach 1997-98 wybudowano jazy w Elżbietowie i Aleksandrowie, które są zaopatrzone w szerokie przepławki w środku nurtu rzeki, dzięki czemu nie stanowią bariery ekologicznej.

Na omawianym terenie znajdują się też różnej wielkości jeziora i mniejsze zbiorniki wodne. Największe z nich to fragmenty częściowo zarośniętych starorzeczy. Są to jeziora: Kiełpińskie, Dziekanowskie, Dolne i Górne oraz szereg mniejszych w rejonie Secymina.

Na obszarze Kampinoskiego Parku Narodowego mamy do czynienia z jednym ciągłym poziomem wodonośnym, obejmującym cały pakiet utworów czwartorzędowych o dużej miąższości, od 10 do 50 m, i znacznych możliwościach przewodzenia wody (współ-czynniki filtracji do 60 m/d, przewodność wodna do 2000 m2/d). Zwierciadło wód podziemnych opisywanej warstwy wodonośnej ma charakter swobodny i tylko w miejscach zalegania przewarstwień gliniastych lub ilastych możliwe jest lokalne występowanie wód podziemnych o zwierciadle napiętym. Zasilanie wód podziemnych pochodzi głównie z infiltracji wód opadowych. Południowy pas bagienny zasilany jest wodami dopływającymi z poziomu błońskiego. Drenaż wód podziemnych odbywa się głównie na obszarze pasów bagiennych systemem rowów i kanałów melioracyjnych oraz w wyniku ewapotranspiracji.

Na całym badanym obszarze występują wyraźnie dwa okresy: letnio-jesiennej niżówki i wiosennych wezbrań. Na podstawie danych IMGW z trzydziestolecia 1960-1990 dotyczących pomiarów stanów wód podziemnych w wybranych studniach na obszarze tarasów zalewowych i pasów bagiennych stwierdzono, że najdłużej utrzymujący się w roku poziom wód podziemnych stale obniża się i na przestrzeni trzydziestu lat różnica ta wyniosła 0,6 m, co dla terenów o płaskim i płytko występu-jącym zwierciadle wody jest zjawiskiem zagrażającym istnieniu najcenniejszych wilgociolubnych zbiorowisk roślinnych. Wymienia się następujące przyczyny obniżania poziomu wód: niskie opady atmosferyczne, melioracje wodne o charakterze drenażowym, obniżający się poziom wód Wisły i Bzury, stanowiących lokalną bazę drenażu, system obwałowań Wisły i Bzury nie pozwalający na dopływ wód powodziowych na obszar obniżeń bagiennych i uzupełnianie w ten sposób zasobów wodnych, pobór wód podziemnych z ujęć zlokalizowanych na terenie Warszawy oraz w Wólce Smolanej (okolice Sochaczewa), brak wodociągów i sposób poboru wód podziemnych ze studni gospodarskich, zmiana użytkowania obszarów KPN: zalesianie pól, zarastanie łąk, przebudowa drzewostanów z sosnowych na mieszane i liściaste.

Badania cech chemicznych wód powierzchniowych prowadzone są przez różnych autorów od około 20 lat. Od roku 1992 rozpoczęto analizy zanieczyszczeń wód płynących w ramach monitoringu regionalnego, prowadzonego przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska. W roku 2000 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, Delegatura w Płocku, wykonywał analizy w cyklu miesięcznym w sześciu punktach na terenie Parku i w jego pobliżu (mapa 46).

Mapa 46. Średnia przewodność właściwa wód powierzchniowych Kampinoskiego parku narodowego w roku 2000 (Na podstawie danych WIOŚ w Warszawie Delegatura w Płock, przygotowała A. Andrzejewska)

Na skład chemiczny wód płynących na obszarze KPN ma wpływ budowa geologiczna terenu, rozkład przestrzenny występowania poszczególnych typów roślinności, zmienność przestrzenna i czasowa warunków hydrologicznych i hydrogeochemicznych oraz działalność człowieka i inne.

W roku 2000 wartości odczynu wód płynących kształtowały się w granicach pH 6,9-7,1. Generalnie w ciekach biorących swój początek na Równinie Błońskiej i na jej stokach wartość odczynu pH jest znacznie większa w odcinkach źródłowych niż w pozostałej części płynącej przez pasy zabagnień lub wydm. Szczególnie niskimi wartościami odczynu charakteryzują się cieki wypływające z zabagnień, takie jak Łasica i Kanał Olszowiecki Północny. Wzdłuż środkowego i dolnego biegu tych cieków wartości pH systematycznie wzrastają i osiągają wartość średnią w KPN wynoszącą pH 7,5. W okresie wegetacyjnym, kiedy szczególnie nasilone są procesy biogeochemiczne zachodzące na obszarach podmokłych, widoczny jest spadek pH na odcinkach cieków zasilanych przez wody bagienne.

Podobnie zmieniają się wartości przewodności właściwej. W roku 2000 WIOŚ zanotował najwyższe wartości w ciekach zbierających wody z Równiny Błońskiej: kanał Olszo-wiecki - średnio 719 ľS, kanał Zaborowski - średnio 642 ľS, najniższe natomiast w ciekach zbierających wodę z bagien - górny bieg Łasicy - średnio 393 ľS, oraz w kanale Kromnowskim 389 ľS (mapa 46).

Ogólnie cieki w punktach badanych w 2000 roku przez WIOŚ prowadziły wody w drugiej i trzeciej klasie czystości oraz wody pozaklasowe. Zawartość poszcze-gólnych substancji zmieniała się z miesiąca na miesiąc. Szczególnie na obniżenie klasy czystości wpływały typowe zanieczyszczenia bytowe, które objawiały się między innymi: wysokimi wartościami fosforu ogólnego - do 0,81 mg/l w lipcu w kanale Olszowieckim, wysokim chemicznym zapotrzebowaniem na tlen oraz stosunkowo niskimi wartościami miana Coli - do 0,04 ml/bakt.

Pozostałe wskaźniki utrzymywały się w normach dla pierwszej i drugiej klasy czystości wód. W szczególności nie zanotowano podwyższonych zawartości chlorków (średnio 22,6 mg/l) i sodu (średnio 14,2 mg/l) oraz metali ciężkich, co wskazuje na brak znaczniejszych zanie-czyszczeń komunikacyjnych. Ekstensywne rolnictwo na terenie Parku nie powoduje również wzrostu zawartości różnych form azotu, które utrzymują się w normach dla pierwszej klasy czystości wód.

Charakterystyka geobotaniczna

Flora Puszczy Kampinoskiej charakteryzuje się przemieszaniem wśród rdzennych gatunków rodzimych - elementów borealnych i subborealnych (wraz z reliktami postglacjalnymi), atlantyckich, pontyjskich, a nawet górskich. Wynika to z położenia KPN w centrum Działu Bałtyckiego oraz w miejscu łączenia się czterech dużych rzek: Wisły, Bugu, Narwi i Bzury, które są drogami wędrówek roślin (Ferchmin 1999).

Szczególną cechą tego terenu jest naturalna nieobecność w drzewostanach jodły pospolitej Abies alba. Notuje się stanowiska punktowe: świerka pospolitego Picea abies i lipy szerokolistnej Tilia platyphyllos (sztuczne) oraz buka Fagus sylvatica (restytuowane). Również punktowo, naturalnie występują tutaj poza swoim zasięgiem geograficznym: jawor Acer pseudoplatanus i klon zwyczajny Acer platanoides, a paklon Acer campestre na wschodnim krańcu swojego zasięgu.

Roślinność Puszczy Kampinoskiej byłaby typowa dla jej naturalnego położenia, gdyby nie udział, choć niewielki powierzchniowo, elementów północnych, np. boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum i innych zespołów torfowisk wysokich oraz muraw kserotermicznych o charakterze stepowo-pontyjskim. Potwierdzeniem typo-wości jest całkowity brak zbiorowisk endemicznych, podobnie jak i brak endemicznych gatunków roślin naczyniowych.

Położenie Puszczy Kampinoskiej zdeterminowało wykształcenie niezmiernie zróżnicowanych układów roślinnych. Zróżnicowanie to pogłębia skomplikowany system geomorfologiczny wraz z torfowiskami wysokimi w śródwydmowych misach wywiania i grądami - niewielkimi wyniesieniami na bagnach. Efektem jest mniej lub bardziej drobna mozaika siedlisk, środowisk i zbiorowisk roślinnych.

W Kampinoskim Parku Narodowym dominują lasy (ok.70%), a wśród nich bory mieszane, głównie Querco roboris-Pinetum. Bory sosnowe są reprezentowane przez Peucedano-Pinetum, dużo rzadszy jest Leucobryo-Pinetum, na wilgotniejszych siedliskach wykształca się zespół boru trzęślicowego Molinio-Pinetum. Cechy boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum ujawniają tylko zbioro-wiska z młodym drzewostanem. Jeszcze rzadszy jest bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum, jednak niezwykle cenny ze względu na obecność Chamaedaphne calyculata, reliktu polodowcowego na największym w Polsce stanowisku oraz subborealny charakter zespołu. Lasy liściaste, szczególnie wszystkie formy grądu Tilio-Carpinetum, rozszerzają swą powierzchnię. Naturalna sukcesja lasu na otwarte zbiorowiska wielkoturzycowe prowadzi do wytworzenia łozowisk Salicetum pentandro-cinereae, a potem olsów. Następuje też przekształcanie olsu Carici elongatae-Alnetum w łęg olszowy Circaeo-Alnetum na skutek obniżania poziomu wody.

Znamienną cechą lasów Puszczy Kampinoskiej jest występowanie dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum, co na piasku wydmowym jest rzadkością.

Różnorodność roślinności poza lasem wynika ze zróżnicowania siedlisk, rozmieszczonych w drobnej mozaice. Jest więc wiele zespołów wód otwartych powierzchniowych i podwodnych, szuwarów, turzycowisk, torfowisk niskich, przejściowych, a nawet wysokich, łąk wilgotnych i świeżych, pastwisk, psiar i wrzosowisk, muraw napiaskowych i kserotermicznych.

W Puszczy Kampinoskiej odnotowano w ramach 21 klas, 28 rzędów i 45 związków - 117 zespołów i ok. 15 zbiorowisk bliżej nie sklasyfikowanych.

We florze Puszczy Kampinoskiej (Park z otuliną) dotychczas stwierdzono około 1245 gatunków roślin naczyniowych, z tego liczba gatunków paprotników wynosi 33, a roślin nasiennych około 1212. Liczba gatunków chronionych całkowicie wynosi 69, a chronionych częściowo 15. Ponadto 11 innych gatunków z krajowej listy gatunków chronionych występuje przypadkowo, na zasadzie ucieczki z hodowli. Spośród gatunków chronionych, na szczególną uwagę zasługują: salwinia pływająca Salvinia natans, sasanka otwarta Pulsatilla patens, wielosił błękitny Polemonium caeruleum, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, kosaciec syberyjski Iris sibirica, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, storczyk kukawka Orchis militaris i inne storczyki, a spoza chronionych: brzoza czarna Betula obscura - endemit polski. W Puszczy rosną 33 rodzime gatunki drzew i 44 krzewów.

Znacznie mniej wiemy o roślinach zarodnikowych niższych; występuje tu na pewno 10 gatunków śluzowców i 115 gatunków mszaków oraz 146 gatunków porostów, w tym 38 chronionych.

Pozostałością okresu glacjalnego we florze Puszczy Kampinoskiej jest chamedafne północna Chamaeda-phne calyculata. Reliktowy charakter mają też gatunki napiaskowe i kserotermiczne. Są one pozostałością okresu postglacjalnego, sprzed pojawienia się lasów. Należą tu takie gatunki jak: goździk piaskowy Dianthus arenarius, łyszczec baldachogronowy Gypsophila fastigiata, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, wężymord stepowy Scorzonera purpurea, owsica łąkowa Avenula pratensis oraz wiśnia kwaśna Cerasus collina i inne.

Puszcza Kampinoska jest terenem ścierania się wpływów klimatu oceanicznego i kontynentalnego. Ma to duży wpływ na zróżnicowanie flory. Niewielką przewagę mają gatunki oceaniczne, reprezentowane przez element subatlantycki, m.in.: goździeniec okółkowy Illecembrum verticillatum, chroszcz nagołodygowy Teesdalea nudicaulis, skalnicę ziarnistą Saxifraga granulata, wąkrotę zwyczajną Hydrocotyle vulgaris, prosiennicznik nagi Hypochoeris glabra i tomkę ościstą Anthoxanthum aristatum.

Element kontynentalny reprezentowany jest przez gatunki subkontynentalne; oprócz podanych wcześniej reliktów subglacjalnych należą tu m.in.: leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum, krwawnik pannoński Achillea pannonica, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium i szereg innych.

Gatunkami górskimi są: zaproć górska Oreopteris limbosperma, paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, nerecznica górska Dryopteris expansa, pępawa miękka Crepis mollis. Do gatunków borealnych i borealno-górskich należą m.in.: nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata wierzba czarniawa Salix nigricans, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata i zimoziół północny Linnaea borealis.

Wśród większości gatunków rodzimych jest duża grupa przybyszów z innych regionów kraju i świata. Niektóre obce gatunki były introdukowane celowo, inne dotarły na teren Kampinoskiego Parku Narodowego spontanicznie z sąsiedztwa i od początku były mniej lub bardziej uciążliwe. Stopień obecnej uciążliwości nie jest wcale zależny od metody wkroczenia. Wyraźne znaczenie negatywne dla rodzimej flory mają: czeremcha późna (amerykańska), robinia akacjowa, klon jesionolistny, dąb czerwony, łubin trwały, niecierpek drobnokwiatowy, perz właściwy. Wszystkie gatunki obce, a zwłaszcza wymie-nione powyżej, są realnym zagrożeniem dla rodzimej flory przez zniekształcenie naturalnych zespołów roślinnych oraz wypieranie ich właściwych składników. W Puszczy rosną 32 obce gatunki drzew i 26 krzewów. Każdy park narodowy ma obowiązek je usuwać.

Fauna

Na obszarze Kampinoskiego Parku Narodowego udokumentowano występowanie około 2780 gatunków, co stanowi zaledwie 9% fauny Niżu Polskiego (Owadowska 1999). Wiedza na temat wielu grup zwierząt jest fragmenta-ryczna, a pewne grupy nigdy nie były badane, np. dwuparce, chruściki, a także wiele nadrodzin i rodzin owadów.

Fauna bezkręgowców najlepiej poznana jest we wschodniej części Puszczy Kampinoskiej. Zarejestrowano tutaj 22 gatunki zagrożone, 21 gatunków objętych ochroną prawną, 13 gatunków nowych dla nauki i 16 gatunków nowych dla Polski oraz wiele nowych dla Mazowsza.

Na terenie Parku występuje 14 gatunków ryb, wśród których rzadkimi gatunkami są: kleń Leuciscus cephalus, jaź Leuciscus idus, wzdręga Scardinius erythrophalus, amur biały Ctenopharyngodon idella, lin Tinca tinca, karp Cyprinus carpio, karaś złocisty Carassius auratus, sandacz Stizostedion lucioperca, słonecznica Leucaspius delineatus, sum Silurus silurus, cierniczek Pungitius pungitius, okoń Perca perca, ukleja Alburnus alburnus, piskorz Misgurnus fossilis, węgorz Anguilla anguilla.

Wśród płazów występuje 13 gatunków: żaba jeziorko-wa Rana lessonae, ż. trawna R. temporaria, ż. moczarowa R. arvalis, ż. śmieszka R. ridibunda i ż. wodna R. esculenta (krzyżówka żaby jeziorkowej i ż. śmieszki), rzekotka drzewna Hyla arborea, ropucha szara Bufo bufo, r. zielona B. viridis i r. paskówka B. calamita, grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus, kumak nizinny Bombina bombina, traszka zwyczajna Triturus vulgarisi traszka grzebieniasta Triturus cristatus.

Występuje tu 6 gatunków gadów: jaszczurka zwinka Lacerta agilis, j. żyworódka L. vivipara, padalec zwyczajny Anguis fragillis, zaskroniec Natrix natrix, gniewosz plamisty Coronella austriaca (bardzo nieliczny), żmija zygzakowata Vipera berus (liczebność jej spada).

W Kampinoskim Parku Narodowym występuje około 150 gatunków ptaków lęgowych reprezentujących 16 rzędów oraz 27 gatunków ptaków nielęgowych reprezentu-jących 11 rzędów (Andrzejewski R. i in. 1995). Wśród gatunków lęgowych do szczególnie cennych zaliczyć należą 2 gatunki zagrożone w skali światowej: derkacz Crex crex i wodniczka Acrocephalus paludicola oraz 30 gatunków zagrożonych w znacznej części areału europej-skiego. Są to: bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, bocian biały Ciconia ciconia, b. czarny C. nigra, trzmielojad Pernis apivorous, błotniak stawowy Circus aeruginosus, błotniak łąkowy C. pygargus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana parva, żuraw Grus grus, brodziec leśny Tringa ochropus, sowa błotna Asio flammeus, rybitwa zwyczajna Sterna hirundo, rybitwa białoczelna St. albifrons, zimo-rodek Alcedo atthis, lelek Caprimulgus europaeus, dzięcioł czarny Dendrocopus martius, dzięcioł syryjski D. syriacus, dzięcioł białogrzbiety D. leucotos, dzięcioł średni D. medius, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, skowronek borowy Lullula arborea, świergotek polny Anthus campestris, jarzębatka Sylvia nisoria, mucho-łówka mała Ficedula parva, muchołówka białoszyja F. albicollis, gąsiorek Lanius collurio i ortolan Emberiza hortulana (wg. Grimmett i Jones 1989). Występowanie i liczebność wymienionych gatunków, a szczególnie derkacza i świerszczaka legło u podstaw podjętej przez Parlament Europejski w marcu 2000 r. decyzji o uznaniu Puszczy Kampinoskiej za ostoję ptaków o randze europejskiej.

Liczebność i rozmieszczenie leśnych ptaków drapieżnych, bociana czarnego i kruka są monitorowane od 1980 r. W roku 2000 stwierdzono następującą liczbę par lęgowych: myszołów Buteo buteo - 122-124 pary, jastrząb Accipiter gentilis - 34 pary, krogulec Accipiter nisus - około 10-11 par; trzmielojad Pernis apivorus - 7-8 par, pustułka Falco tinnunculus - 2-3 pary, kobuz Falco subbuteo - 1-2 pary, bocian czarny Ciconia nigra - 14 par, kruk Corvus corax - 12 par, orlik krzykliwy Aquila pomarina - 2 pary, ponadto orzeł bielik Haliaetus albicilla - 2 próby lęgu.

W roku 2000 w KPN obowiązywały po dwie strefy ochronne wokół gniazd orlika krzykliwego Aquila pomarina i orła bielika Haliaetus albicilla oraz 16 stref ochronnych gniazd bociana czarnego Ciconia nigra ustalonych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 30.12.1983 r. dotyczącym ochrony miejsc gniazdowania zagrożonych gatunków ptaków drapieżnych i innych dużych gatunków leśnych. W miejscach tych obowiązuje ochrona ścisła w promieniu 200 m wokół gniazda przez cały rok i ochrona częściowa (od 1 lutego do 31 sierpnia) w promieniu 500 m.

Spośród około 50 gatunków ssaków występujących na terenie Parku 3 gatunki są efektem udanej reintrodukcji. Łoś Alces alces - 11.08.1951 r., przed powołaniem Parku, przywieziono 2 byki, klępę oraz 2 łoszaki z Biało-rusi, które zapoczątkowały powstanie stabilnej populacji liczącej obecnie ok. 120 sztuk. Bóbr europejski Castor fiber - w kwietniu 1980 r. na teren Parku wypuszczono 7 osobników, w tym 1 parę dorosłych, 1 parę dwuletnich oraz 2 roczne samice i 1 rocznego samca, wszystkie odłowione w dziko żyjącej populacji na Pojezierzu Suwalskim. W chwili obecnej na terenie KPN występuje stabilna populacja bobra, która jest szacowana na ok. 90 osobników.

W programie reintrodukcji rysia Lynx lynx, który trwa od grudnia 1992 r., wykorzystuje się osobniki urodzone w ogrodach zoologicznych, a następnie aklimatyzowane w wolierach adaptacyjnych w północno-zachodniej części KPN. Każde zwierzę przed uwolnieniem wypo-sażane jest w nadajnik telemetryczny, co umożliwia stałe śledzenie przemieszczania się rysi. Założeniem projektu była hipoteza, że drapieżniki urodzone i wychowane w niewoli zachowują zestaw instynktów koniecznych do przeżycia i reprodukcji w naturze. Celem prac jest wprowadzenie do ekosystemów Puszczy Kampinoskiej drapieżnika zdolnego do wpływania na liczebność populacji kopytnych. Obecnie szacuje się, że na terenie KPN żyje około 10-15 osobników (połowa, to rysie urodzone już na wolności). W ramach programu kontynuowana jest współpraca z dr M. Boerem z Serengeti Safaripark koło Hanoweru oraz z Parkiem Narodowym Gór Harcu. Początkowo projekt finansowany był przez NFOŚiGW, a obecnie Animal Planet (od 1999 r.) i BOŚ (od 2000 r.).

Ponadto do innych gatunków ssaków, które występują na terenie KPN należą: jeż wschodni Erinaceus concolor, rzęsorek rzeczek Neomys fodiens, nocek Natterera M. nattereri, n. wąsatek M. mystacinus, n. Brandta M. brandti, n. łydkowłosy M. dasycneme, karlik większy Pipistrellus nathusii, borowiaczek Nyctalus leisleri, gacek brunatny Plecotus auritus, g. szary P. austriacus, mopek Barbastella barbastellus, piżmak Ondatra zibethicus, karczownik Arvicola terrestris, darniówka zwyczajna Pitymys subtrraneus, badylarka Micromys minutus, orzesznica Muscardinus avelanarius, jenot Nyctereutes procyonoides, borsuk Meles meles, kuna leśna Martes martes, gronostaj Mustela erminea, łasica łaska M. nivalis, tchórz M. putorius, wydra Lutra lutra (Andrzejewski i in. 1995).


2.1.3.  Ochrona Przyrody

Na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego służby terenowe prowadzą ciągłe obserwacje występo-wania wybranych gatunków zwierząt, w tym dużych ssaków: łosia, jelenia, sarny i dzika. Ponadto w miarę możliwość stosuje się 2 inne metody szacowania liczebności: liczenie tropów po ponowie śnieżnej (pracownicy terenowi Parku tego samego dnia liczą tropy zwierząt na określonych odcinkach dróg i linii oddziałowych) oraz pędzenia próbne (liczenie wszystkich wypłoszonych zwierząt w wybranych fragmentach kompleksów leśnych).

Jeleń Cervus elaphus jest w trakcie zasiedlania Kampinoskiego Parku Narodowego. Pierwsze obserwacje pojedynczych sztuk pochodzą z lat 1977-82. Niewielka populacja jelenia, około 10 osobników w północno-zachodniej części KPN, istniała od roku 1993. W chwili obecnej liczy ona ok. 40 sztuk i obserwowana jest w całym Parku.

Populacja sarny Capreolus capreolus szacowana jest na około 2 000 osobników, a roczna redukcja (wyko-nywana przez pracowników Parku) wynosi około 120 osobników. Ponadto szacuje się, że dalszych około 150 osobników rocznie jest wykorzystywanych przez żyjące na wolności rysie.

Populacja dzika Sus scrofa liczy około 500 osobników, a roczna redukcja, ze względu na poziom szkód wyrządza-nych przez dziki w uprawach rolnych, na gruntach znajdujących się w Parku oraz w jego otulinie, wynosi około 250 osobników.

W roku 1997 Ośrodek Hodowli Żubrów im. prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Smardzewicach k. Tomaszowa Mazowieckiego, o powierzchni 68,25 ha, organizacyjnie należący do KPN od roku 1976, stał się częścią Kampi-noskiego PN (Dz. Ust. RP nr 132 z dnia 28.10.1997 r.). W OHŻ w roku 2000 znajdowały się 25 żubrów Bison bonasus, w tym 6 samców, 17 samic i 2 cielaki.

W ramach czynnej ochrony przyrody prowadzi się renaturalizację ekosystemów leśnych i aktywną ochronę ekosystemów łąkowych. Znaczny procent drzewostanów Parku, szczególnie w północno-zachodniej jego części, cechuje niewłaściwa struktura wiekowa i niedostosowany do żyzności gleby skład gatunkowy (monokultury jednopiętrowe, często bez podszytu). Konieczna jest więc ich aktywna przebudowa z wykorzystaniem cięć pielęgnacyjnych i sanitarnych oraz wprowadzania sadzo-nek odpowiednich gatunków drzew i krzewów rodzimych. Roczne plany tych zabiegów wynikają z długoterminowych (poprzednio10-cio, obecnie 20-letnich) planów urządzania lasu. W ramach ich wykonuje się: zalesienia gruntów porolnych oraz dosadzenia w istniejących uprawach, zabiegi sanitarne wykonywane w młodych drzewostanach, zabezpieczenie mechaniczne sadzonek modrzewia w upra-wach przed zgryzaniem przez zwierzynę oraz wykaszanie cennych przyrodniczo łąk.

Od roku 1975 na terenie KPN trwa wykup gruntów prywatnych, leżących głównie na terenie północnego pasa bagiennego. Wszystkie grunty wykupywane są na zasadzie dobrowolności, tzn. od osób, które same zgłosiły chęć sprzedaży. Z powodu różnych problemów finansowych do końca roku 2000 wykupiono łącznie 10 269 ha a do wykupu pozostaje 3 525,75 ha.

Sosnowe monokultury równowiekowe są narażone na masowe pojawy (gradacje) niektórych gatunków owadów liściożernych. W drzewostanach narażonych na masowy pojaw owadów co roku przeprowadza się na stałych powierzchniach podokapowych jesienne poszukiwania zimujących w ściółce i wierzchnich partiach gleby larw i poczwarek owadów. Na podstawie zebranego materiału Zespół Ochrony Lasu przygotowuje prognozy zagrożenia gradacjami poszczególnych gatunków owadów. Czasami, gdy zagrożenie jest wysokie konieczne jest wykonanie zabiegów z wykorzystaniem środków chemicznych. Ostatni taki przypadek wystąpił w latach 1992-1994, kiedy to zwalczano 2 gatunki borecznika: sosnowego i jasnobrzuchego.

Specyfika warunków klimatycznych, siedliskowych, geomorfologicznych, układów zbiorowisk roślinnych, mozaikowatości form własności gruntów powoduje, że obszar Parku charakteryzuje się bardzo dużym zagrożeniem pożarowym i zakwalifikowany jest do I kategorii zagrożenia. W roku 2000 zanotowano 108 pożarów w granicach KPN, z tego 62 pożary (57 pożarów leśnych i 5 nieleśnych) wystąpiły na gruntach należących do Parku. Ogólna powierzchnia pożarów na gruntach KPN wyniosła 27,89 ha (w tym pożary całkowite drzewostanu - 9,05 ha), a średnia wielkość jednego pożaru - 0,45 ha. Główną przyczyną pożarów były podpalenia - 53 pożary (84%).


2.1.4.  Monitoring przyrody

Jednym z najważniejszych działań o charakterze moni-toringu prowadzonych na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego jest stały pomiar poziomu wód powierzchniowych i gruntowych oraz obserwacje prowadzone na Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Pożary" (patrz Część IX). Ponadto planowane jest rozpoczęcie monitoringu przyrodniczego (flory, roślinności i wybranych grup zwierząt) na ok. 70 stałych powierzchniach zlokalizowanych w wybranych punktach Parku. W roku 2000 dokonano terenowej weryfikacji większości z tych powierzchni, a pozostałe wymagają wizji lokalnej w sytuacji wczesnowiosennego rozwoju szaty roślinnej.

Plan Ochrony KPN wykazał konieczność prowadzenia stałego monitoringu stanów i chemizmu wód powierzchniowych i podziemnych. W roku 1998 została zatwierdzona decyzją Wojewody Warszawskiego nr 197/98 "Doku-mentacja hydrogeologiczna z wykonanych piezometrów wraz z programem monitoringu na obszarze Kampi-noskiego Parku Narodowego wraz z otuliną" i od początku roku hydrologicznego 1999 rozpoczął się stały monitoring stanów wód powierzchniowych i podziemnych.

W roku 1998 została założona sieć monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze Parku wraz z otuliną. Pomiary prowadzone są w 55 piezometrach oraz w 19 punktach wodowskazowych rozmieszczo-nych zgodnie z "Projektem lokalnej sieci monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze KPN wraz z otuliną" (Krogulec, Sikorska-Maykowska 1996). Wszystkie punkty pomiarowe zostały geodezyjnie ustabilizowane. Pomiary prowadzone co 14 dni. Ponadto w celu określenia dynamiki zmian położenia lustra wody w wybranych piezometrach prowadzone są pomiary automatyczne z cogodzinnym odczytem.

Od roku 1999 na terenie Parku realizowany jest wspólnie ze Służbą Parków Narodowych USA projekt badawczy pt. "Bilans wodny zlewni chronionej, poddanej wielu czynnikom antropogennym" mający na celu określenie modelu obiegu wody na terenie Puszczy Kampinoskiej. Projekt ten finansowany jest przez II Polsko-Amerykański Fundusz im. Marii Skłodowskiej-Curie.

W roku 2000 największe zmiany położenia lustra wody wystąpiły na skłonie Równiny Błońskiej (średnio1,3 m), natomiast najmniejsze amplitudy zanotowano na obszarze przylegającym do Wisły (średnio 0,5 m) i w pasach wydmowych (średnio 0,7 m). Najwyższe stany wód gruntowych i powierzchniowych wystąpiły na początku kwietnia i od tego czasu poziom wody niemal we wszystkich piezometrach opadał aż do listopada.


2.1.5.  Działalność dydaktyczna i naukowa

Działalność dydaktyczna w Kampinoskim Parku Narodowym realizowana jest w dwóch placówkach: w Ośrodku Dydaktyczno-Muzealnym im. Jadwigi i Romana Kobendzów (ODM) w Granicy, który istnieje od 12.12.1990 r. oraz w Centrum Edukacji (CE) w Izabelinie, które działa od 03.04.1998 r. Ponadto od 2000 roku w miejscowości Miszory funkcjonuje Ośrodek Edukacji Ekologicznej i Turystyki KPN prowadzony przez Towarzystwo Rozwijania Aktywności Dzieci "Szansa".

W ODM znajduje się muzeum, stała wystawa poświęcona polskim parkom narodowym, skansen budownictwa puszczańskiego, ścieżka dydaktyczna i plac zabaw dla dzieci. W roku 2000 ośrodek odwiedziło ok. 30 tys. osób. Pracownicy ODM przeprowadzili łącznie 830 lekcji muzealnych i wykładów. Centrum Edukacji oprócz własnej działalności dydaktycznej pełni rolę podstawowego miejsca informacji o Parku oraz organizuje wy-stawy czasowe. W budynku Centrum znajdują się: sala wystaw czasowych, punkt informacji i sprzedaży wydawnictw, biblioteka im. dr Janusza Bobińskiego wraz z czytelnią, sala audiowizualna. W roku 2000 CE zorganizowało 192 imprezy dydaktyczne, w których udział wzięło ponad 6 tys. osób, oraz 23 imprezy plenerowe z udziałem ok. 600 tys. osób. Pracownicy Centrum przeprowadzili 418 godzin zajęć dydaktycznych, w których udział wzięło 140 grupy (ok. 3 tys. osób). W pomieszczeniach ekspozycyjnych CE prezentowanych było 9 wystaw czasowych, głównie malarstwo i fotografia. Dzięki istniejącej od 1998 r. współpracy z siostrzanym parkiem narodowym USA - Indiana Dunes National Lakeshore wybitni projektanci wystaw z Harpers Ferry Center (USA) przygotowali bezpłatnie koncepcję oraz wstępny projekt stałej ekspozycji w Centrum Edukacji KPN.

Badania naukowe prowadzone są przez pracowników Kampinoskiego Parku Narodowego (ok. 10 tematów) oraz przez instytucje z zewnątrz głównie: Uniwersytety - Warszawski i Łódzki, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Instytut Ekologii PAN, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (około 100 tematów).

Od roku 1997 KPN jest członkiem EUROSITE, sieci obszarów chronionych. Pod auspicjami EUROSITE Park współpracuje z holenderskimi parkami narodowymi Meinweg i Grote Peel oraz z Narodową Służbą leśną Holandii Staatsbosbeheer. Poprzez Krajowy Zarząd Parków Narodowych prowadzona jest współpraca z Europejską Federacją Parków Natury i Parków Narodowych EUROPARC. Ponadto Park współpracuje z Berezyńskim Rezerwatem Biosfery z Białorusi.


2.2.  Parki krajobrazowe

Udział parków krajobrazowych - zatwierdzonych na terenie województwa - w stosunku do jego powierzchni nie jest duży a ich sieć wymaga uzupełnienia, zgodnie ze zgłoszonymi wnioskami i opracowaniami naukowymi. Łącznie utworzono dotychczas 9 parków krajobrazowych, jednak w 4 przypadkach w granicach województwa znalazły się jedynie fragmenty parków. Dane na temat ich wielkości znajdują się w tabeli 107. Są to tereny, na których pod szczególnymi rygorami pozostawia się w gospodarczym użytkowaniu obszary leśne, rolne i inne nieruchomości. Dla właściwego zarządzania zasobami przyrodniczymi i gospodarczymi parków sporządza się plany ochrony, które są wiążące przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gmin.


Tabela 107. Parki krajobrazowe w ujęciu powierzchniowym na terenie województwa mazowieckiego
Lp. Nazwa Parku Park Krajobrazowy [ha] Otulina [ha]
ogółem w tym ogółem
rezerwaty
i pozost.
formy
ochrony
przyrody
ogółem w tym
lasy użytki rolne wody lasy użytki rolne
1 Bolimowski 9 877,0 5 900,2 2 397,6 17,5 120,3 0,0 0,0 0,0
2 Brudzeński 3 171,0 1 802,0 989,0 75,0 171,8 4 397,0 295,0 2 934,0
3 Chojnowski 6 975,4 5 205,8 1 019,2 130,4 166,9 5 220,3 742,2 409,2
4 Gostynińsko-
Włocławski
16 750,0 11 970,0 3 660,0 410,0 1 234,8 10 295,0 3 765,0 5 562,0
5 Górznieńsko-
Lidzbarski
5 230,1 3 678,1 1 336,5 215,5 0,0 0,0 0,0 0,0
6 Kozienicki 15 098,0 13 753,0 645,0 115,0 622,5 30 437,0 10 266,0 17 067,0
7 Mazowiecki 14 370,6 11 063,1 2 783,8 79,9 385,2 7 823,0 3 120,0 3 458,8
8 Nadbużański 57 738,5 21 885,7 30 248,7 2 224,6 429,5 26 073,2 6 881,2 16 215,9
9 Podlaski Przełom Bugu 15 393,0 6 417,9 5 329,1 360,1 74,7 7 909,0 1 905,0 5 426,3
  Razem 144 603,6 81 675,8 48 408,9 3 628,0 3 205,7 92 154,5 26 944,4 51 073,2


2.2.1.  Parki w całości położone w granicach województwa

Brudzeński Park Krajobrazowy

Park został utworzony w 1988 r. Powierzchnia jego wynosi 3 171 tys. ha, otuliny 4 397 ha. Celem utworzenia było zapewnienie warunków ochrony środowiska i przyrody z dopuszczeniem niekolizyjnych form turystyki krajoznawczej. Park jest naturalną osłoną dla rezerwatów przyrody, terenem wodochronnym oraz poligonem badań naukowych. Na utworzenie Parku złożyły się również względy wizualno - estetyczne i ekologiczne oraz związana z nimi potrzeba zapewnienia racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody.

Brudzeński Park Krajobrazowy obejmuje dolinę dolnego biegu Skrwy Prawej oraz przylegające kompleksy leśne Brwilno, Sikórz i Brudzeń. Urozmaicona rzeźba terenu jest osobliwością na nizinnym i równinnym Mazowszu. Atrakcyjne formy tego terenu wynikają z wpływu ostatniego zlodowacenia zwanego bałtyckim. Brzegi doliny wykształcone są zarówno jako płaskie tereny rzeczne, jak i strome, niemal pionowe ściany. Poprzez jary i wąwozy spływają okresowo wartkie strumienie zasilające Skrwę - oś wodną terenu. O pięknie krajobrazu w dużej mierze decydują liczne meandry i zakola, które tworzy rzeka w obrębie granic Parku.

Zróżnicowana rzeźba terenu, zmienne warunki glebowe, wodne i słoneczne warunkują bogactwo świata roślin i zwierząt. W szacie roślinnej dominują zbiorowiska leśne, głównie zaś lasy liściaste porastające siedliska dna doliny oraz jej zboczy. Na krawędzi doliny Skrwy występują grądy, czyli lasy dębowo-grabowe z zachowaną zróżnicowaną strukturą wiekową oraz piętrowością drzewostanu. Charakterystyczną cechą grądów są wczesno-wiosenne aspekty runa leśnego, kiedy zakwitają łany przebiśniegów, zawilców, ziarnopłonów, kokoryczy.

Brudzeński Park Krajobrazowy stanowi ostoję dla rzadkich i ginących gatunków. Spośród awifauny stwierdzono m.in.: bociana czarnego, kruka, kobuza, trzmielojada, myszołowa, zimorodka i remiza. Spośród ssaków łownych wymienić należy: dzika, sarnę, zająca, lisa, kunę leśną, piżmaka, tchórza, borsuka. Ponadto w bliskim sąsiedztwie Parku spotkać można: kormorana czarnego, czaplę siwą, bobra europejskiego i wydrę.

Najcenniejsze tereny objęte są ochroną rezerwatową, obecnie istnieją 2 rezerwaty przyrody: "Sikórz" i "Brwilno" oraz jeden projektowany w okolicach Brudzenia.

Po terenie Parku wyznaczono dla zwiedzających ścieżkę dydaktyczną oraz szlak kulturowo-historyczny.

Chojnowski Park Krajobrazowy

Park został utworzony w 1993 r. Przedmiotem troski o zachowanie i niedopuszczenie do pomniejszenia wartości przyrodniczych i ogólnospołecznych jest tu rozczłonkowany, jednakże wciąż bardzo cenny kompleks Lasów Chojnowskich oraz zespolona z ich terenem dolina Jeziorki w swym dolnym biegu. W granicach Chojnowskiego Parku Krajobrazowego znalazł się także fragment doliny Wisły z wyniosłą skarpą, zabytkowym parkiem przypałacowym i rezerwatami przyrody.

Park o powierzchni 6796 ha, z otuliną ok. 12 tys. ha jest jednym z najmniejszych parków krajobrazowych w Polsce. Położony na lewym brzegu Wisły zajmuje tereny płaskie, rzadko urozmaicone niewielkimi wzniesieniami pochodzenia wydmowego. Cennym elementem krajobrazu jest głęboko wcięta, szeroka dolina Jeziorki, tworząca wspaniałe, malownicze meandry utrwalone przez bujną nadrzeczną roślinność porastającą skarpy, zwłaszcza olsze, wierzby, wiązy. Mniejsze, ale również malownicze dolinki rozcinające płaskie tereny posiadają dopływy Jeziorki - rzeki Zielona i Tarczynka.

Główny obok doliny Jeziorki przedmiot ochrony - kompleks Lasów Chojnowskich - jest pozostałością rozległych obszarów leśnych porastających niegdyś teren w widłach Wisły i Jeziorki pomiędzy Piasecznem, Czerskiem, Prażmowem, sięgający do Konar i Drwalewa na południu. Lasy z rozległymi kompleksami starodrzewia, osiągającymi niekiedy wiek 150 lat zajmują ponad 75% powierzchni całego Parku i choć w części przekształcone przez człowieka, zachowały naturalny charakter. W wielu miejscach utrzymały się zbiorowiska roślinności borów mieszanych, grądów, a nawet łęgów. W lasach gdzie gospodarka ludzka spowodowała uproszczenie składu gatunkowego do monokultur sosnowych obserwuje się samorzutne zmiany - tworzenie się dolnego piętra drzew liściastych jak dąb, grab, lipa, czasem osika czy brzoza. Duże obszary tworzą bory mieszane z przewagą sosny, udziałem dębu, brzozy i lipy. Podobne rozległe połacie lasów zajmują grądy typowe, gdzie przeważa dąb szypułkowy, grab, a także sosna, czasem osika i lipa. W tych zespołach spotykamy często leśne drzewa owocowe takie jak jabłoń płonka, trześnia, grusza. Duży udział sosny świadczy o przekształceniach zbiorowisk leśnych spowodowanych długoletnią gospodarką człowieka, który w miejsce wycinanych różnogatunkowych lasów sadził sosnę. Niewielkie pozostałości lasów łęgowych z panującą olszą czarną spotkać można w dolinach parkowych rzek: Jeziorki, Zielonej, Cienkiej i Tarczynki. Wespół z olszą rosną tu dorodne jesiony oraz wiązy szypułkowe i polne. Lasy łęgowe tworzą znaczne kompleksy w dolinie Wisły, gdzie utworzono dla ich ochrony 2 rezerwaty przyrody.

Około 15% terenu Parku zajmują wody i tereny dolinowe - łąki, pastwiska, szuwary. Pokrywają one znaczne tereny w dolinach rzek Jeziorki, Zielonej oraz Cienkiej, a także w dolinie Wisły. Są to łąki wilgotne, świeże zmieniające swój kolor w zależności od pory kwitnienia takich roślin jak rzeżucha łąkowa, firletka poszarpana, krwawnica, jaskier ostry itd. Specyficzną roślinność posiadają śródleśne bagienka oraz oczka wodne projektowane aktualnie jako użytki ekologiczne. Występują tu turzyce wysokie jak t. sztywna - tworząca wysokie kępy, t. pęcherzykowata, t. dzióbkowata, pięknie kwitnący kosaciec żółty, rzadziej wełnianka szerokolistna czy czermień błotna.

Na terenie Chojnowskiego Parku Krajobrazowego znalazły się liczne gatunki roślin zagrożone wyginięciem, zwłaszcza na terenach podwarszawskich. Spotkać można zwłaszcza na obszarach leśnych: widłaki, paprotkę zwyczajną, lilię złotogłów, pomocnika baldaszkowatego, pierwiosnkę lekarską, konwalię majową, podkolana białego, gnieźnika leśnego, listerę jajowatą, orlika pospolitego. Na niewielu stanowiskach występuje pięknie kwitnący na przedwiośniu krzew wawrzynek wilczełyko. Ewenementem jest występowanie na terenie Parku wiciokrzewu pomorskiego, rośliny wybrzeża morskiego.

W Chojnowskim Parku Krajobrazowym, pomimo bliskości dużej aglomeracji miejskiej i znacznego ruchu turystycznego, znalazło swoje miejsce wiele gatunków zwierząt. Można doliczyć się ponad 100 gatunków ptaków, ponad 20 gatunków ryb oraz kilkudziesięciu gatunków gadów, płazów i ssaków. Z ciekawszych występują tu gady: zaskrońce i padalce, ssaki: borsuk, kuna leśna, jeż, łoś, ptaki: gołębiarz, krogulec, zimorodek, myszołów, remiz, tracz nurogęś i wiele innych. W Jeziorce obok wielu gatunków ryb pospolitych występuje pstrąg potokowy oraz miętus.

O wartościach przyrodniczych Parku świadczą znaczne obszary naturalnych, mało zmienionych gospodarką ludzką zbiorowisk roślinnych i cennych drzewostanów, które w większości pozostają pod ochroną jako rezerwaty przyrody. Na terenie Parku utworzono ich 11, z czego większość poświęcono ochronie zbiorowisk leśnych.

Kozienicki Park Krajobrazowy

Dla ochrony bogatych walorów Puszczy Kozienickiej w 1983 roku utworzony został Kozienicki Park Krajobrazowy o powierzchni 15 098 tys. ha i otulinie - ok. 30,5 tys. ha. Lasy pokrywają ponad 91% powierzchni Parku. Stanowi on doskonałą bazę dydaktyczną i turystyczną. W jej skład wchodzi m. in. Izba Dydaktyczno - Muzealna Puszczy Kozienickiej w Augustowie oraz 5 ścieżek dydaktycznych.

Puszcza Kozienicka wraz z położoną na północ od niej Puszczą Stromiecką są pozostałością nieprzebytych masywów leśnych zwanych w średniowieczu Puszczą Radomską. W zaraniu naszej państwowości wchodziła ona w skład potężnego masywu leśnego Puszcz Świętokrzyskich łączącego się przez dolinę Pilicy z Puszcza-mi Mazowsza.

Najcenniejszymi walorami Parku są: przyroda, bogata historia i kultura jej mieszkańców oraz niepowtarzalne krajobrazy. Puszcza jest ściśle związana z historią Polski. Był to tradycyjny rejon polowań Jagiellonów, a król Władysław Jagiełło bywał tu 23 razy zatrzymując się podczas podróży na Litwę.

Na ogromną różnorodność form ukształtowania terenu oraz bogactwo świata roślin i zwierząt wpłynęło położenie Puszczy Kozienickiej na granicy Mazowsza i Małopolski, a także w dorzeczu Wisły, Radomki i Zagożdżonki. Rzeki malowniczo meandrują po dnach pradolin tworząc starorzecza i liczne przełomy urozmaicając tym samym krajobraz Puszczy. Zachowało się tu wiele naturalnych zbiorowisk leśnych - olsów, łęgów, lasów mieszanych i grądów. Przebiegają tędy granice zasięgów takich gatunków jak - jodła pospolita, buk zwyczajny, klon jawor, cis oraz zimoziół północny.

Najlepiej zachowane drzewostany objęte zostały ochroną rezerwatową. Znajduje się tu 10 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni ponad 900 ha. W roku 2000 Wojewoda Mazowiecki powołał kolejne 4 rezerwaty.

Na terenie Parku udokumentowano występowanie 40 gatunków roślin chronionych. Najcenniejsze drzewa o okazałych rozmiarach wyróżniające się z otoczenia a świadczące o dawnej świetności tych lasów, uznane zostały za pomniki przyrody. Tą formą ochrony przyrody objętych jest 157 obiektów.

Opracowania ornitologiczne wykazują bytowanie ponad 200 gatunków ptaków, w tym 147 gatunków lęgowych. Znajdują się tu również stanowiska rzadkich gatunków ptaków chronionych - bociana czarnego, orlika krzykliwego i kraski. Zwierzynę Puszczy Kozienickiej reprezentują m. in. łosie, jelenie, sarny, dziki, borsuki i lisy. Bogata jest herpetofauna, chiropterofauna i świat owadów.

Po terenie Puszczy Kozienickiej można wędrować oznakowanymi szlakami turystycznymi korzystając z zagospodarowanych parkingów i miejsc wypoczynku. Spotykane na trasach wędrówek mapy Parku i rezerwatów przyrody zapewniają poznanie tych pięknych terenów.

Mazowiecki Park Krajobrazowy

Park ten utworzony został w latach 1986 (na terenie byłego województwa siedleckiego) i w 1987 r. (byłe woj. warszawskie). Granice Parku obejmują 14 370 ha gruntów, w strefie ochronnej (otulinie) znalazł się obszar o po-wierzchni 7 823 ha. Obecnie trwają prace nad nowelizacją rozporządzenia o Parku. Przewidziana jest korekta jego granic. Celem ochrony jest zachowanie pozostałości lesistego pasma ciągnącego się równolegle do doliny Wisły, położonego w Kotlinie Warszawskiej oraz w południowo-wschodniej części Wysoczyzny Siedleckiej. Występujące tu obecnie kompleksy leśne to pozostałości widocznego jeszcze na mapach z końca XVIII w. dużego kompleksu leśnego, zwanego w swej południowej części Puszczą Osiecką, z rozległym bagnem zwanym dziś "Całowanie".

Powierzchnia Mazowieckiego Parku Krajobrazowego kształtowana przez zlodowacenia, a także poprzez działalność wód płynących, w tym przez wody Prawisły jest bogato urzeźbiona. Na bogactwo form składają się łańcuchy wydmowe, których wysokość względna dochodzi niekiedy do 20 m, zagłębienia śródwydmowe, najczęściej zabagnione, koryta przełomowe rzek Świdra i Mieni oraz liczne dolinki strumieni zasilających tereny "Bagna Całowanie". Samo Bagno tworzące wielką płaszczyznę urozmaiconą licznymi stogami siana dopełnia obrazu charakterystycznego niegdyś dla południowo - wschodniej części Mazowsza. Należy wspomnieć także o znacznej liczbie małych jeziorek torfowiskowych, rozesłanych po terenie całego Parku, które choć zajmują niewielkie powierzchnie są charakterystycznym, cennym elementem przyrody "leśnego" Mazowsza. Zmienność krajobrazów Mazowieckiego Parku Krajobrazowego wyrażona poprzez kompleksy wydmowo - leśne, rozległe płaszczyzny bagienno - łąkowe, czy też tereny pagórkowate z głęboko wciętymi korytami rzeczek i strumyków, a także przełomowe doliny dolnych odcinków rzek Świdra i Mieni jest olbrzymim jego walorem przyciągającym turystów i przyrodników.

Zmienność geomorfologiczna wiąże się tu także ze zmiennością szaty roślinnej. Około 77% powierzchni zajmują lasy w większości iglaste z panującą sosną. Możemy podziwiać nieomal wszystkie typy borów od bogatego boru mieszanego, poprzez bór wilgotny, bór świeży aż do boru suchego, który jest obecnie dużą rzadkością. Najciekawsze są bory bagienne z karłowatą parasolowatą sosną porastające zatorfione obniżenia śródwydmowe, niekiedy o charakterze trzęsawiska. W borach tych spotkać możemy wiele ciekawych oraz chronionych gatunków roślin jak choćby bagno zwyczajne, żurawinę błotną, modrzewnicę zwyczajną, rosiczkę okrągłolistną, rosiczkę wąskolistną, widłaka gajowego, widłaka torfowego, widłaka babimora oraz rarytas botaniczny rosiczkę pośrednią. Sporadycznie w borze suchym pojawia się także mącznica lekarska, a w borze mieszanym konwalia majowa, czasem lilia złotogłów.

Stosunkowo niewielkie obszary zajmują lasy liściaste. Są to najczęściej bagienne olszyny i zbiorowiska grądów. Bagienne olszyny porastają znaczne obszary wschodniej części Bagna Całowanie, natomiast zbiorowiska lasów grądowych spotkać można wyspowo w północnej części Parku oraz w okolicach Celestynowa.

W bagiennych olszynach, drzewostany tworzy olsza czarna, z udziałem brzozy, osiki, czasem wierzby i świerka. Bogate runo zdominowane jest przez turzyce, pokrzywę, kaczyńca żółtego, psiankę słodkogórz, czasem trzcinę. W zachowanych fragmentach lasów grądowych przeważa dąb szypułkowy i grab z udziałem lipy drobnolistnej, brzozy gruczołkowatej, osiki. Bogate runo tworzą liczne gatunki roślin w tym zawilec gajowy, pszeniec, perłówka zwisła, czasem spotkać można także gatunki objęte szczególną ochroną takie jak: lilia złotogłów, turówka wonna, podkolan, pierwiosnka i przylaszczka.

Rozległe tereny Bagna Całowanie to dziś, skutkiem przeprowadzonych już w końcu XVIII wieku prac melioracyjnych, wilgotne łąki porośnięte trawami i turzycami z obfitością charakterystycznych dla tego terenu ziół jak kozłek, krwawnica, skrzypy, babka lancetowata, firletka poszarpana, kuklik zwisły, rzeżucha łąkowa oraz coraz rzadziej spotykane storczyki i gnidosz królewski. Zachowały się tu, głównie na terenach obniżonych w miejscach po wybranym torfie, zespoły roślinności bagiennej w postaci mszarów, szuwarów wysokich turzyc oraz zakrzewień z wierzbami, brzozą oraz kruszyną. Tu stwierdzono również unikatowe na Mazowszu stanowisko chronionej brzozy niskiej, krzewu osiągającego wysokość około 1 m, reliktu polodowcowego. Stanowisko planuje się objąć ochroną rezerwatową.

Położenie Mazowieckiego Parku w bliskim sąsiedz-twie terenów gęsto zamieszkałych nie sprzyja, zwłaszcza w bardziej odwiedzanej przez ludzi części północnej, utrzymaniu się niektórych bardziej płochliwych przedstawicieli fauny. Tym niemniej na podstawie poczynionych obserwacji wyodrębnić można ponad 230 gatunków zwierząt kręgowych. Do cennych gatunków bardzo nielicznych w środkowej Polsce znajdujących swą ostoję w Parku należy zaliczyć łosia, kunę leśną, wydrę, borsuka, łabędzia niemego, bociana czarnego, żurawia, kruka, dudka, zimorodka, żmiję zygzakowatą oraz pstrąga potokowego.

Celem zapewnienia maksymalnej ochrony szczególnie cennym, zachowanym reliktom przyrody, na terenie Parku utworzono 9 rezerwatów przyrody. Rezerwaty "Im. Króla Jana III Sobieskiego" oraz "Celestynowski Grąd" utworzone zostały w celu ochrony pozostałości lasów grądowych, dębowo - grabowych z lipą drobnolistną, brzozą brodawkowatą oraz bogatym runem. Rezerwat "Bocianowskie Bagno" utworzono w celu ochrony kompleksu zróżnicowanych leśnych zbiorowisk borowych porastających tereny wydmowe i obniżenia międzywydmowe oraz towarzyszące im mszary bagienne z jeziorkami torfowiskowymi. Rezerwaty "Pogorzelski Mszar", "Czarci Dół", "Szerokie Bagno" i "Żurawinowe Bagno" chronią w swych granicach zachowane torfowiska wysokie i przejściowe, głównie mszary z fragmentami borów bagiennych i borów wilgotnych. Rezerwat "Na Torfach" utworzono w celu ochrony największego w Parku jeziora torfowego o pow. 7 ha zasilanego źródliskami oraz otaczających je podmokłych lasów będących ostoją licznych gatunków zwierząt, a zwłaszcza gadów i ptaków, w tym obserwowanego tu dawniej żółwia błotnego. Rezerwat "Świder" obejmuje dolinę środkowego i dolnego Świdra oraz ujściowego odcinka Mieni. Rzeki te przecinają teren Parku w jego północnym kompleksie.

Na terenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego znajdują się liczne pomniki przyrody głównie drzewa i ich grupy. W rejonie Parku i na jego obrzeżach występują nieliczne obiekty będące zabytkami kultury jako zespoły dworsko-parkowe, chałupy wiejskie, kościoły itp. Tu także zachowały się w okolicach Zabieżek i Kołbieli oryginalne stroje ludowe, a zwłaszcza pasiaki. Stosunkowo niewielką ilością obiektów zabytkowych, zwłaszcza tych sięgających swą historią poza XIXw., można wytłumaczyć historię tego terenu zaliczanego niegdyś do "Mazowsza Leśnego", gdzie warunki przyrodnicze, szczególnie ubogie gleby, nie sprzyjały osadnictwu ani rozwojowi wielkoobszarowych gospodarstw rolnych.

Nadbużański Park Krajobrazowy

Nadbużański Park Krajobrazowy utworzony w 1993 r. obejmuje dolinę Bugu na odcinku od Sterdyni do ujścia, fragment dolnej Narwi oraz rozległe kompleksy leśne położone po obu stronach Bugu. Powierzchnia Parku usytuowana jest na terenie 28 gmin i 4 miast i wynosi łącznie z otuliną niespełna 84 tys. ha, z czego otulina zajmuje ok. 26,1 tys. ha.

Rozległe, płaskie krajobrazy na pograniczu Mazowsza, Kurpi i Podlasia z barwnymi łanami zbóż na polach wąskich i długich jak rękawy, z siedzącymi na miedzach biało kwitnącymi gruszami, z rozłożystymi i sędziwymi dębami, strzelistymi topolami, tworzą specyficzne piękno Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego.

Park to przede wszystkim dolina Bugu z rzeką o naturalnym meandrującym korycie, licznymi skarpami, mieliznami i wyspami, z przepięknymi starorzeczami oraz barwnymi, rozległymi łąkami i pastwiskami. Dolina Bugu jest niedocenioną przyrodniczą perłą na mapie nie tylko Polski, ale i Europy. Bug to rzeka naturalna, tętniąca życiem, bogata i kapryśna. W pełni zasługuje na szczególną i troskliwą ochronę.

Nadbużański Park to także rozległe ostępy leśne Puszczy Białej, Lasów Łochowskich, Miedzyńskich i Ceranowskich będących ostoją łosi, jeleni i dzików, czarnych bocianów, orlików i do niedawna wilków. To nieliczne śródleśne wydmy i bagna, polany i niedostępne mateczniki.

Na terenie Parku występuje 1 298 gatunków roślin naczyniowych, w tym 43 gatunki całkowicie chronione, 18 gatunków częściowo chronionych, 170 gatunków rzadkich (23 gatunki bardzo rzadkie), 118 zespołów i zbiorowisk roślinnych. Tak bogata szata roślinna stanowi doskonałą ostoję dla występującego tutaj świata zwierzęcego. Najliczniejszą grupę stanowią ptaki w ilości 207 gatunków, w tym 155 gatunków lęgowych, 37 gatunków ssaków, 12 gatunków płazów, 7 gatunków gadów i 29 gatunków ryb.

Na terenie Parku istnieje 13 rezerwatów przyrody o charakterze leśnym, torfowiskowym, faunistycznym, florystycznym i krajobrazowym. Do najciekawszych należą: "Jegiel", "Śliże", "Czaplowizna", "Stawinoga" i "Dzierżenińska Kępa".

Spośród 174 pomników przyrody do najwartoś-ciowszych należą dąb we wsi Ocięte o obwodzie 615 cm, lipa we wsi Miednik o obwodzie 590 cm, dąb we wsi Długosiodło o obwodzie 641 cm.


2.2.2.  Parki częściowo położone w granicach województwa

Gostynińsko - Włocławski Park Krajobrazowy

Gostynińsko - Włocławski Park Krajobrazowy położony w Pradolinie Wisły, na terenie województwa kujawsko - pomorskiego i mazowieckiego powstał w 1979 r. Obejmuje wraz z otuliną powierzchnię 53 145 ha, z tego w woj. Mazowieckim ok. 27 tys. ha. Posiadając szczególne walory przyrodnicze i krajobrazowe odgrywa ważną rolę w sieci obszarów chronionych Mazowsza i Kujaw, jak również w krajowej Sieci Obszarów Chronionych. Bogactwo siedlisk odzwierciedlają różnorodne zbiorowiska roślinne, wśród których przeważają lasy pokrywające ponad 63% powierzchni parku. Do najcenniejszych należą olsy i łęgi porastające doliny rzek - Rakutówki, Rudy i Skrwy Lewej.

Na terenie Parku występuje ponad 40 jezior w większości położonych w rynnach polodowcowych i otoczonych pagórkami wydmowymi. Znaczna jest również powierzchnia bagien i torfowisk, na których zachowały się gatunki charakterystyczne dla tych zbiorowisk.

Najcenniejsze obszary objęto ochroną rezerwatową. Obecnie istnieje 12 rezerwatów przyrody a 4 kolejne są projektowane.

Strategię ochrony walorów Parku zawiera, sporządzony na mocy ustawy o ochronie przyrody plan ochrony. Na podstawie szczegółowej analizy stanu środowiska, powiązań ekologicznych, funkcjonowania Parku, sformułowano cele jego ochrony, a także przedstawiono ogólne zasady gospodarowania i użytkowania obszaru. Głównym celem strategii ochrony jest zachowanie i wzmocnienie systemu ekologicznego Parku jako całości oraz jego powiązań z regionalnym systemem ekologicznym. Szczególnie istotna jest aktywna ochrona prowadzona od wielu lat, a polegająca na reintrodukcji sokoła wędrownego.

Program edukacji ekologicznej zawiera bogatą ofertę adresowaną zarówno do dzieci jak i dorosłych. Obejmuje ona prowadzenie wycieczek, prelekcji, szkoleń, warsztatów ekologicznych z zakresu prawa ochrony środowiska, praktycznych rozwiązań problemów gospodarki ściekowej i odpadami, zanieczyszczeń środowiska oraz możliwości i kierunków rozwoju obszarów przyrodniczo cennych. Ponadto na terenie Parku dla zwiedzających wyznaczone są liczne ścieżki dydaktyczne.

Górznieńsko - Lidzbarski Park Krajobrazowy

Górznieńsko - Lidzbarski Park Krajobrazowy utworzono w 1990 r. Powierzchnia Parku wynosi 27 765,8 ha z czego na terenie województwa mazowieckiego (gmina Lubowidz) 5 230,1 ha, województwa kujawsko - pomorskiego 13 903 ha oraz w województwie warmińsko - mazurskim 8 632,7 ha.

Pod względem fizyczno - geograficznym Park położony jest na granicy mezoregionów Pojezierza Dobrzyńskiego (od zachodu), Garbu Lubawskiego (od północy) i Równiny Urszulewskiej (od południa). Najbardziej charakterystyczną cechą tego obszaru jest "przejściowość" cech środowiska przyrodniczego. Przez teren ten przebiegają granice licznych regionów, w tym m.in. geologicznych, morfologicznych, klimatycznych, hydrograficznych, florystycznych i geobotanicznych.

Na obszarze Parku znajduje się kilkadziesiąt jezior, z których do najbardziej malowniczych należą: Leźno Wielkie (63,2 ha), Samin (60,6 ha), Górzno (47,0 ha), Młyńskie (25,3 ha), Bryńskie Północne (40,0 ha), Bryńskie południowe (30,0 ha). Ponad 70% powierzchni zajmują wielopostaciowe lasy. W wielu fragmentach swym charakterem przypominają krajobraz puszczański. W północnej, wysoczyznowej części występują głównie grądy, ku południowi zaznacza się większy udział lasów mieszanych, natomiast w południowej, sandrowej części występują bory sosnowe.

Na terenie Parku stwierdzono występowanie około 900 gatunków roślin naczyniowych, w tym wiele gatunków rzadkich i chronionych. Bogata jest również fauna. O wysokiej randze Parku świadczy utworzenie w jego granicach 6 rezerwatów przyrody. Są to leśne: "Ostrowy nad Brynicą", "Klonowo", "Szumny Zdrój", "Jar Brynicy"; florystyczny: "Czarny Bryńsk"; torfowiskowy: "Mszar Płociczno". Projektowane są rezerwaty: "Bory Bryńskie", Obrazik", "Wlecz", "Piaseczenko", "Grąd Piaseczeński". Z pomników przyrody najbardziej znany jest - Dąb Rzeczy-pospolitej, zwany Dębem Jagiełły, o obwodzie 612 cm, wysokości 33 m i wieku ok. 400 lat, rosnący w rezerwacie "Jar Brynicy"

Bogactwo przyrodnicze Górznieńsko - Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego uzupełniają walory kulturowe, a wśród nich zabytki budownictwa wiejskiego, zabytki techniki budownictwa wodnego i grodziska. Największe nagromadzenie zabytków występuje w Górznie.

W Górznie znajduje się Ośrodek Edukacji Ekolo-gicznej "Wilga" dysponujący doskonałą bazą, gdzie młodzież szkolna zdobywa wiedzę ekologiczną w naj-bardziej atrakcyjnej i efektywnej formie.

Bolimowski Park Krajobrazowy

Bolimowski Park Krajobrazowy utworzony w 1988 r. zlokalizowany jest w znacznej części na terenie województwa łódzkiego. Jedynie jego mniejsza część wschodnia pozostaje w granicach województwa mazowieckiego (9 811 ha). Na całkowitej powierzchni 17,5 tys. ha Parku i 8 tys. ha otuliny szczególnej ochronie podlegają pozostałości Puszczy Bolimowskiej, która wraz z Puszczami Wiskicką, Korabiewską, Jaktorowską i Kampinoską tworzyła niegdyś jeden, potężny kompleks leśny.

Puszcza Bolimowska porasta obszary gleb piaszczystych, wymytych przez wody rzeki Pra-Rawki. Wydmy śródlądowe u stóp których utworzyły się lokalne zatorfienia wypełniają znaczną część doliny dolnej Rawki. Podstawowym gatunkiem lasotwórczym jest sosna pospolita często przetkana brzozą, młodym modrzewiem lub olszyną; gdzieniegdzie resztki starych dąbrów przypominają o jej dawnej świetności. Krajobraz lasu jest płaski, czasem zmienia się nagle otwierając wąskie głębokie dolinki małych strumyków czy też rozległe świetliste polany - ślad po dawnych mieszkańcach puszczy: drwalach, smolarzach, węglarzach, bartnikach. Puszczańskie pozostałości najlepiej podziwiać w rezerwatach przyrody: rez. "Kopanicha" z dominującym starym borem sosnowym z domieszką dębu, grabu i brzozy, a w obniżeniach olszy, rez. "Ruda - Chlebacz" obejmujący ponad 90-letni ols oraz rez. "Puszcza Mariańska" ze 100-letnim lasem grądowym. Wyjątkowo wartościowy pod względem przyrodniczym jest rezerwat przyrody "Rawka", gdzie koryto rzeki meandruje w swym naturalnym biegu wśród lasów Puszczy tworząc wiele tajemniczych i niebezpiecznych rozlewisk i jarów, stanowiących ostoję wielu rzadkich gatunków zwierząt.

Wykazane powyżej duże zróżnicowanie siedliskowe daje w konsekwencji niezwykłe bogactwo gatunkowe fauny i flory. Spośród chronionych gatunków roślin na uwagę zasługują: widłak wroniec, storczyk plamisty, orlik pospolity, goździk piaskowy, lilia złotogłów i wawrzynek wilczełyko. Spośród gatunków fauny osobliwością Parku jest daniel pochodzący z nieborowskiej hodowli Michała Hieronima Radziwiłła, który znalazł tu doskonałe warunki do życia na wolności. Spośród łownych gatunków z rzędu kopytnych króluje tu łoś oraz bardzo rozpowszechniona sarna. Także dziki, borsuki, lisy, zające, coraz częstsza wydra znajdują tu od wieków doskonałe warunki do rozrodu. Ciekawostką przyrodniczą jest jedyny jadowity polski ssak - rzęsorek rzeczek. Puszczańskość obszaru Parku szczególnie podkreśla bytująca tu ornitofauna, a wśród niej: żurawie, bociany czarne, sowy, puszczyki. Stosunkowo często usłyszeć można kruki, a spotkać obecne kiedyś często na pańskich stołach kwiczoły. Niemal codzienność stanowią: kilka gatunków dzięciołów, łabędzie, bąki, perkozy i klejnot rzek - zimorodek.

Park Krajobrazowy "Podlaski Przełom Bugu"

Park Krajobrazowy "Podlaski Przełom Bugu" został utworzony w 1988 r. Głównym celem utworzenia Parku stało się zachowanie w stanie nienaruszonym najcenniejszych pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym fragmentów lewobrzeżnej doliny Bugu w granicach byłego woj. bialskopodlaskiego. Zgodnie z fizjograficznym podziałem Polski Park jest położony na wschodnim krańcu Niziny Środkowopolskiej w makroregionie Nizina Południowopodlaska. Fragmenty w granicach tarasu zalewowego rzeki wchodzą do mezoregionu Podlaski Przełom Bugu, tereny pozostałe na północy obejmują wschodnią część mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka, a na południu wchodzą do mezoregionu Równina Łukowska.

Park obejmuje obszar 30 904 ha, zaś jego otulina liczy 17 131 ha. Rozciąga się on wzdłuż rzeki Bug, od doliny rzeki Tocznej w części północnej do ujścia Krzny do Bugu w części południowej. Długość Parku w linii prostej wynosi 65 km, przeciętna szerokość w części północnej wynosi 6 km, w części południowej 3-5 km. Park wraz z otuliną w całości położony jest na terenie gmin: Łosice, Platerów, Sarnaki, Konstantynów, Janów Podlaski, Rokitno, Zalesie i Terespol.

Dominującym elementem środowiska przyrodniczego Parku są tereny leśne oraz połacie łąk i pastwisk pokrytych licznymi zadrzewieniami. Ukształtowanie terenu oraz swoisty charakter tutejszego krajobrazu są efektem kilkakrotnych nawrotów i regresji lądolodu w okresie dwóch zlodowaceń (środkowopolskiego i bałtyckiego). Głównym walorem przyrodniczym Parku jest niepoddana regulacji, płynąca meandrującym korytem o dużym stopniu naturalności rzeka Bug. Jej szeroka, malownicza pradolina z licznymi starorzeczami, dopływami i oczkami wodnymi wytworzyła optymalne warunki dla występowania bogatej szaty roślinnej.

Na terenie Parku stwierdzono występowanie ponad 760 gatunków roślin (w tym 22 objętych ochroną gatunkową). Szczególnie cenne jest występowanie parzydła leśnego, kilku stanowisk orlika pospolitego i lilii złotogłów, widłaka wrońca, widłaka spłaszczonego, widłaka jałowcowatego, widłaka goździstego oraz bogatej gamy storczyków i szeregu innych gatunków rzadkich lub ginących w skali kraju.

Duże kompleksy leśne oraz szczególnie cenne przyrodniczo łęgi wierzbowo - topolowe i olsy porastające stare wyspy, niskie brzegi rzeki oraz obrzeża starorzeczy, tworzą środowisko bytowania licznej grupy zwierząt. Bogatą awifaunę Parku reprezentuje 141 gatunków w tym wiele rzadkich i ginących jak: orlik krzykliwy, puchacz, bocian czarny, sieweczka obrożna, rybitwa białoczelna, rybitwa czarna.

Teren Parku, ze względu na swą naturalność, piękny, zróżnicowany a zarazem spokojny krajobraz oraz czyste wody i zdrowe powietrze, jest idealnym miejscem rekreacji i wypoczynku dla osób pragnących bliskiego kontaktu z przyrodą.

Przez Park biegnie Nadbużański Szlak Pieszy oznaczony kolorem czerwonym rozpoczynający się w Hrubieszowie, a kończący w Kózkach przy trasie Lublin - Białystok. Najbardziej znane miejscowości wypoczynkowe to: Serpelice, Mierzwice, Kózki i Neple.


2.3.  Rezerwaty przyrody

Ta forma ochrony przyrody objęła 171 obiektów zadając kłam twierdzeniom o rzekomym ubóstwie przyrodniczym Mazowsza. Występują tu rezerwaty leśne, florystyczne, torfowiskowe, wodne, faunistyczne i przyrody nieożywionej położone na powierzchni ok. 17 052 ha, tj. 0,48% ogólnej powierzchni województwa. Rezerwaty Mazowsza, Kurpiów i Podlasia chronią unikatową florę i faunę, dobrze zachowane zbiorowiska roślinne, biotopy wodne, rzeczne i jeziorowe oraz formy geomorfologiczne. Odkrycie tak wielkiego bogactwa zachowanej przyrody i spowodowanie objęcia jej ochroną rezerwatową zmieniło utrwalony sposób patrzenia na potrzeby ochrony tych wartości. Rezerwaty dając obraz tego co było, świadczą o minionym bogactwie przyrodniczym ziem, które weszły w skład województwa mazowieckiego. Zagęszczenie sieci rezerwatów występuje wokół Warszawy, a także na Podlasiu Siedleckim oraz na Pojezierzu Gostynińskim.

Sieć rezerwatów jest wypadkową działalności służb ochrony przyrody byłych województw wchodzących w skład województwa mazowieckiego i nie odzwierciedla zasobów przyrodniczych obszarów stanowiących swoiste "białe plamy" na mapie obszarów chronionych. Jest to wskazanie dla skupienia działań mających na celu uzyskanie docelowej sieci rezerwatów ocenianej w naszym województwie na poziomie 200-220.

Istniejące rezerwaty przedstawiają większość typowych zbiorowisk roślin i zwierząt występujących w województwie, specyficznych fragmentów krajobrazu, 99 rezerwatów leśnych reprezentują wszystkie typy siedlisk spotykanych na niżu Polski. Jednak obecność jodły w rez. "Jedlina" wprowadza elementy lasów wyżynnych. Do najciekawszych będzie należał leżący w granicach Warszawy "Las Natoliński". Twórca projektu tego rezerwatu prof. Zaręba nazwał go "Małą Puszczą Białowieską". Nazwa ta w pełni oddaje charakter występujacych tam zbiorowisk roślinnych związanych ze Skarpą Warszawską. Teren ten funkcjonujący jako park od XVIII w. zachował pierwotny drzewostan typowy dla Puszczy Mazowieckiej. Sąsiaduje on z Dębem "Mieszko I" wspomnianym w rozdziale dotyczącym Pomników Przyrody. Położony na północy województwa w gminie Czarnia Rezerwat "Czarnia" chroni fragment Puszczy Kurpiowskiej z charakterystycznymi starymi sosnami bartnymi. W tym samym rezerwacie występuje specyficzna forma świerka. Jego gałęzie opuszczając się do ziemi ukorzeniają się i tworzą wianuszek nowych drzew powstających z odrośli wokół drzewa matecznego. Na południu województwa w gm. Szydłowiec zlokalizowane są dwa rezerwaty "CIS A" i "CIS B" utworzone w celu ochrony cisa. W każdym z nich napotkamy ten rzadki gatunek drzewa lub krzewu iglastego będący pod prawną ochroną w Polsce.

Rezerwaty faunistyczne służące głównie ochronie stanowisk ptaków wodnych i błotnych skupiają się przede wszystkim w dolinie Wisły i Bugu. Rezerwaty wiślane zostały uznane za obiekty o znaczeniu międzynarodowym. Planuje się wpisanie ich na listę obiektów Konwencji Ramsar. Chronią one naturalne fragmenty środkowego biegu dużej rzeki nizinnej o stosunkowo dużych wahaniach poziomu wód oraz występujące tam gatunki związane miejscem gniazdowania ze stale izolowanymi miejscami jakimi są łachy i wyspy na Wiśle. Na odcinku Wisły między ujściem Pilicy a Płockiem utworzono w sumie 13 rezerwatów. Podobnie ciekawych obiektem jest rezerwat "Stawy Raszyńskie". Wypełnia on lukę w obszarze z natury ubogim w otwarte wody stojące, gdyż jedyny obszar pojezierny województwa to okolice Gostynina. Na terenie "Stawów Raszyńskiech" zanotowano ponad 100 gatunków ptaków, których ponad 50 to gatunki gniazdujące na tym terenie. Są to głównie gatunki wodno - błotne.

Na terenie całego województwa znajduje się dużo obszarów podmokłych, są to z reguły rozległe torfowiska niskie. Niestety ich reprezentacja w ilości obiektów chronionych nie odzwierciedla ilości i jakości tych obszarów. Rezerwaty te prezentują też różne stopnie sukcesji roślinnej oraz odbudowywanie formacji naruszonych w wyniku działalności człowieka (wydobywanie torfu).

Ciekawostką w skali województwa jest jedyny rezerwat stepowy skupiający rośliny typowe dla tej formacji florystycznej takie jak np.: ostnice i len austriacki. Rezerwaty florystyczne tworzono np.: dla ochrony przebiśniega, pełnika europejskiego, wspomnianej wyżej jodły czy też grądowych zbiorowisk geofitów z udziałem storczyków i lilii złotogłów.

Zestawienie ilościowe i powierzchniowe rezerwatów województwa mazowieckiego przedstawia tabela 108.


Tabela 108. Rezerwaty przyrody w województwie mazowieckim
Lp. Typy rezerwatów Ilość Powierzchnia (ha) Otulina rezerwatów
ogółem w tym ścisłe ogółem w tym ścisłe ogółem ilość pow. [ ha]
lasy użytki rolne
1 Faunistyczne 25 0 5 995,0 0,0 302,1 169,09 6 1 151,0
2 Krajobrazowe 15 0 2 363,5 0,0 2098,1 213,5 0 0,0
3 Leśne 97 0 6 658,5 0,0 6170,9 43,5 0 0,0
4 Torfowiskowe 11 0 920,6 0,0 463,9 155,06 0 0,0
5 Florystyczne 18 0 660,6 0,0 326,6 10,1 00 0,0
6 Wodne 1 0 18,6 0,0 0,0 14,0 0 0,0
7 Przyrody
nieożywionej
3 0 434,8 0,0 393,9 8,9 0 0,0
8 Stepowe 1 0 0,9 0,0 0,0 0,0 0 0,0
9 Słonoroślowe 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0 0,0
Ogółem 171 0 17 052,5 0,0 9755,5 614,2 6 1 151,0


2.4.  Obszary chronionego krajobrazu

Obszary chronionego krajobrazu zostały wyznaczone na całym terenie województwa mazowieckiego z wy-jątkiem dawnego ostrołęckiego, obejmując obszar ponad 860 tys. ha, czyli ok. 24% powierzchni województwa. Ogółem znajdują się tutaj 62 obiekty tego typu, z czego 36 wprowadzonych zostało uchwałami rad gmin, a pozostałe rozporządzeniem wojewody. Służą one najczęściej ochronie terenów dolinowych, kompleksów polno - leśnych i leśnych zapewniając utrzymanie walorów przyrodniczych, a także krajobrazowych i w końcu wypoczynkowo - turystycznych. Poprzez zachowanie sieciowej, ciągłej struktury tworzą tzw. "korytarze ekologiczne" pozwalające na przemieszczanie się w przestrzeni zwierząt i roślin, nie dopuszczając do izolacji poszczególnych, najwartoś-ciowszych obiektów przyrodniczych - parków narodowych, krajobrazowych oraz rezerwatów przyrody. Izolacja tych najcenniejszych terenów prowadzi do ich degeneracji z braku naturalnej wymiany genów.

W tabeli 109 umieszczone zostały informacje na temat większych obszarów chronionego krajobrazu województwa mazowieckiego.


Tabela 109. Większe obszary chronionego krajobrazu województwa mazowieckiego w ujęciu powierzchniowym
Lp. Nazwa obszaru Powierzchnia obszaru [ha]
ogółem w tym rezerwaty
i pozostałe formy
ochrony przyrody
lasy użytki rolne wody
1 Bolimowsko - Radziejowicki 25 753,0 10 457,0 13 023,0 16,7 0,0
2 Doliny Przysowy 5 554,0 689,0 4 407,0 42,0 0,0
3 Doliny rz. Jeziorki 16 020,0 3 540,0 11 080,0 163,0 376,6
4 Doliny rz. Pilicy i Drzewiczy 63 422,0 17 710,0 38 800,0 866,0 225,2
5 Doliny rz. Zwoleńki 5 040,0 1 080,0 3 650,0 121,0 57,3
6 Doliny Skrwy Lewej 3 422,0 1 259,0 1 918,0 45,0 154,0
7 Doliny Bugu i Nurca 771,5 22,2 598,0 598,0 0,0
8 Gostynińsko - Gąbiński 22 520,0 8 787,0 11 648,0 479,0 504,0
9 Iłża - Makowiec 16 650,0 5 750,0 10 780,0 120,0 0,0
10 Krośnicko - Kosmowski 19 547,7 1 776,2 16 495,3 127,1 0,0
11 Krysko - Joniecki 9 203,4 889,8 7 727,9 38,3 0,0
12 Lasów Przysusko - Szydłowieckich 39 118,0 23 610,0 13 960,0 127,0 285,0
13 Łukowski 4 240,0 2 297,0 1 900,5 2,5 593,3
14 Międzyrzecze Skrwy i Wkry 28 206,9 4 470,7 21 156,4 330,4 0,0
15 Miński 29 315,9 10 979,6 16 052,4 231,2 820,9
16 Nadbużański 37 453,0 6 415,0 29 145,0 1 193,0 168,8
17 Nadwiślański I (S) 70 070,0 19 689,8 45 802,0 1411,2 265,3
18 Nadwiślański II (P) 52 814,0 11 024,0 31 910,0 7 856,0 1 488,8
19 Nadwkrzański 97 910,4 26 780,1 62 976,6 1 127,9 72,9
20 Naruszewski 7 030,2 2 348,6 4 290,8 17,9 80,5
21 Nasielsko - Karniewski 14 586,1 3 359,6 10 387,5 93,6 0,9
22 Okolic Rybna i Lidzbarka 715,6 107,5 519,6 5,0 0,0
23 Przyrzecza Skrwy Prawej 33 338,0 6 881,0 21 879,0 629,0 608,4
24 Równiny Raciążskiej 10 402,0 2 229,0 7 215,0 167,0 0,0
25 Siedlecko - Węgrowski 35 840,0 9 300,0 25 393,3 339,2 427,3
26 Solec n. Wisłą 14 500,0 3 080,0 9 470,0 773,0 0,9
27 Warszawski 149 051,0 50 171,0 79 272,0 9 395,0 2 398,9
28 Zieluńsko - Rzęgnowski 38 495,4 8 856,8 26 092,2 410,1 480,5
Razem 850 990,1 243 558,9 527 585,5 26 177,6 9 009,5


2.5.  Pomniki przyrody

Województwo mazowieckie posiada dużą w skali kraju liczbę pomników przyrody tj. ok. 4,1 tys. obiektów. Są to pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje, głazy narzutowe, a także małe torfowiska, źródliska, wyspa na Zalewie Zegrzyńskim i in. Mają one dużą wartość przyrodniczą, często są znaczącymi elementami w krajobrazie wsi, miast, obszarów otwartych, posiadają własną historię, przypisuje się im szczególne własności opiekuńcze, krążą o nich legendy, są inspiracją artystów. Charakterystykę ilościową poszczególnych typów pomników przyrody w Polsce i w województwie mazowieckim przedstawia tabela 110 Z ogólnej liczby 4077 pomników przyrody, 3779 wprowadzonych zostało rozporządzeniem wojewody, natomiast 278 uchwałą rady gminy.


Tabela 110. Pomniki przyrody w Polsce i w województwie mazowieckim
Wyszczególnienie Ogółem W tym
pojedyncze drzewa grupy drzew aleje głazy narzutowe skałki, groty,
jaskinie i inne
Polska 33 094 25 940 4 501 772 1 104 777
woj. mazowieckie 4 077 3 071 656 124 192 34


Pomniki przyrody to świadkowie naturalnej historii Mazowsza. Duże skupiska pomnikowych dębów w Milanówku to pozostałość królewskiej Puszczy Jaktorowskiej - tej w której żył ostatni tur. W gm. Warszawa - Wawer na terenie Miedzeszyna zachowały się grupy kilkusetletnich dębów jako pozostałość dąbrów rozległej niegdyś Puszczy Mazowieckiej. Najmniej pomnikowych, starych, puszczańskich drzew rośnie w obrębie lasów co świadczy o prowadzonej od wieków intensywnej gospodarce leśnej.

Drzewa pomnikowe zaliczane do najstarszych i najokazalszych wśród swojego gatunku w Polsce:

  • dąb szypułkowy "Mieszko I" - wiek ponad 600 lat, obw. 860 cm, rosnący przy ul. Nowoursynowskiej w Warszawie, w sąsiedztwie rezerwatu "Las Natoliński",
  • sosna pospolita w Mińsku Mazowieckim, najstarsza w Polsce, w wieku ok. 350 lat, obw. 380 cm, wys. 22 m. Drzewo to posiada niezwykły pokrój - właściwy pień rozpoczyna się na wys. 1,5 m, a drzewo stoi wsparte jak na szczudłach, na odsłoniętych, grubych, pionowych i ukośnych korzeniach z prześwitem przy ziemi,
  • modrzew pospolity w gm. Jabłonna - wiek ponad 200 lat, obw. ok. 370 cm, wys. 29 m,
  • miłorząb dwuklapowy - w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie, wiek ok. 180 lat, obw. 385 cm, wys. 23 m,
  • lipa drobnolistna - w Warszawie-Wawer przy ul. Rychnowskiej, wiek ponad 400 lat, obw. 700 cm , wys. ok. 20 m,
  • wiśnia ptasia o obwodzie pnia ok. 3,0 m, wieku ok. 120 lat rosnąca we wsi Dębe gm. Serock. Posiada nisko osadzoną, potężną koronę,
  • wierzba biała odmiana płacząca w Mińsku Mazowieckim, w wieku ok. 165 lat i obw. 470 cm,
  • topola czarna w Warszawie na terenie AWF o obw. ok. 500 cm, wieku ponad 180 lat i wys. 35 m. Ma silnie rozwiniętą, regularną koronę o średnicy przekraczającej 30 m,
  • topola czarna w gm. Michałowice - jedna z najgrubszych w Polsce o grubości pnia przekraczającym 800 cm i wieku prawdopodobnie 200 - 250 lat,
  • topola biała rosnąca w Lesznie - najgrubsze drzewo w Polsce o obwodzie pnia 11,2 m, u podstawy jest to prawie 14 m.

    Wiele pomników przyrody ma swoją osobliwą historię, krążą o nich z pokolenia na pokolenie wśród lokalnych społeczności legendy. Niektóre stanowiły inspirację dla malarzy i poetów. Często związane są z wydarzeniami i postaciami historycznymi. "Sosna Powstańców" w Górkach na terenie Kampinoskiego PN była świadkiem stracenia uczestników Powstania Styczniowego wziętych do niewoli. Dąb zwany "Obrońcą" rosnący w Śladowie gm. Tułowice zatrzymał swą potężną koroną pożar wsi podpalonej przez Niemców w 1939 r. tracąc połowę swej korony i część pnia. Mimo to jest w dobrej kondycji, a jego żołędzie są zbierane jako materiał genetyczny. Wśród ciekawostek warto wspomnieć o dębie szypułkowym rosnącym we wsi Wola Grzybowska w wieku ponad 280 lat, obwodzie 480 cm i wys. 27 m, który stanowił inspirację do wykonania rysunku zamieszczonego na banknotach Narodowego Banku Polskiego o nominale 100 zł z 1934 r. Jego cechą charakterystyczną jest wyjątkowo piękny, regularny pokrój korony o imponującej średnicy 25 m.

    Głazy narzutowe to pozostałość po bardzo odległej epoce w dziejach Mazowsza z okresu działań lodowca. Głazy uznane za pomniki przyrody są często ekspo-nowane z dala od miejsca odnalezienia, ale to w celu ich lepszego wyeksponowania oraz ochrony. Na szczególną uwagę zasługują:

  • amfibolit odnaleziony we wsi Leśniakowizna gm. Kobyłka zwany "Głazem Edmunda" o obwodzie 800 cm i wys. 1,3 m,
  • granitoid czerwony o strukturze grubokrystalicznej porfirowanej zwany "Mazurem" o obwodzie 17,5 m, wys. 2,5 m i wadze 115 ton. Jest to największy głaz narzutowy Mazowsza i znajduje się w sąsiedztwie miejsca odnalezienia przy ul. Energetyków w Piasecznie.

    2.6.  Ochrona gatunkowa


    2.6.1.  Rośliny chronione

    Flora obecnego województwa mazowieckiego może zachwycić bogactwem gatunków. Z uwagi na położenie województwa oraz zasięg jego granic spotkamy wiele gatunków roślin wymienionych w rozporządzeniu Ministra OŚZNIL o ochronie gatunkowej roślin. W granicach byłego woj. siedleckiego ochronie prawnej na podstawie zarządzenia wojewody poddano też jodłę występującą tu wyspowo poza granicą północą zasięgu występowania w Polsce.

    Spośród drzew i krzewów spotkamy w południowej części województwa cisy rosnące w stworzonych dla ich ochrony rezerwatach. W okolicach Warszawy można odnaleźć dziko rosnący wiciokrzew pomorski. Na torfowiskach okolic Warszawy oraz w otaczających je podmokłych lasach rośnie brzoza czarna, borówka bagienna, chamedafne północna, brzoza niska.

    Torfowiska oraz inne tereny podmokłe są zagrożone w skali całego kontynentu. Zagrożone przez to są też rośliny występujące na tych siedliskach. Szczególnie zaś storczyki łąkowe (s. krwisty, s. plamisty) i rosiczki, które ciągle jeszcze można odnaleźć w niektórych rejonach województwa.

    Spośród innych rzadkości występują w województwie: lilia złotogłów, mieczyk dachówkowaty, irys syberyjski, zimoziół północny, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka, orlik. Występują też chronione gatunki paprotników i grzybów np.: pióropusznik strusi, paprotka zwyczajna, widłaki: spłaszczony, jałowcowaty i goździsty, purchawica olbrzymia, smardzowate, żagwice, porost - brodaczka. Spośród roślin leczniczych podlegających ochronie częściowej występują na terenie województwa m.in.: kopytnik, kruszyna, mącznica lekarska (bardzo rzadko), chrobotki, turówka wonna, kocanki piaskowe.


    2.6.2.  Zwierzęta chronione

    Fauna województwa nie ustępuje bogactwem światu roślinnemu. Na Mazowszu występują dwa gatunki dużych chronionych drapieżników: wilk spotykany w północnej części województwa oraz ryś wprowadzony ponownie do Puszczy Kampinoskiej. Powszechnie w występują tu chronione łasicowate - łasica i gronostaj. Coraz częściej można spotkać też wydrę. Gatunek ten przechodzi obecnie fazę powrotu na dawniej zajmowane siedliska. Podobnie dzieje się z bobrem, którego liczebność ocenia się, w granicach naszego województwa na ok. 3500 sztuk. Ślady jego działalności można znaleźć niemalże w centrum Warszawy, gdzie zadomowił się np. w Porcie Praskim i Zakolu Wawerskim.

    Najbardziej imponująco wygląda ornitofauna województwa. Spośród ogólnej liczby ok. 250 gatunków gnieżdżących się i zalatujących do Polski na terenie Mazowsza można spotkać 200 gatunków. Większość z nich podlega ochronie. Wśród nich spotkamy super rzadkość - kulona, znajdującego ostatnie schronienia w Polsce i lęgnącego się na wyspach i łachach dużych rzek (Wisła i Bug). Gatunki zagrożone w skali świata np.: derkacz (jego samce słyszano też w Warszawie) i bielik mający już kilkanaście gniazd w granicach województwa.

    Z bielikiem oraz 16 innymi gatunkami zwierząt związana jest tzw. ochrona strefowa. Podlegają jej miejsca stałego przebywania i rozrody tych zwierząt. W naszym województwie możemy więc spotkać strefy orlika krzykliwego, bielika, kani czarnej, sokoła wędrownego, puchacza, bociana czarnego, cietrzewia i kraski.

    Poza ww. ptakami prawnej ochronie gatunkowej na podstawie zarządzenia wojewody podlegają w granicach byłego woj. radomskiego dwa gatunki łowne: słonka i jarząbek.

    Gady i płazy - w granicach województwa znajduje się jedno z dwóch największych lęgowisk żółwia błotnego w Polsce. Od kilkunastu lat prowadzony jest ogólnopolski program aktywnej ochrony tego gatunku. Z uwagi na zasobność populacji radomskiej jest ona brana pod uwagę przy próbach ponownego zasiedlania żółwia w jego dawnych miejscach występowania. Poza żółwiem błotnym występuje pospolicie jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec, żmija zygzakowata i zaskroniec. Płazy są reprezentowane przez 6 gatunków żab, kumaka nizinnego, 3 gatunki ropuch, huczka, czyli grzebiuszkę ziemną, rzekotkę drzewną i traszkę zwyczajną.

    Ryby - gatunki chronione są reprezentowane m.in. przez minoga strumieniowego występującego w małych, czystych rzeczkach województwa oraz strzeblę przeko-pową, mającą w okolicach Warszawy jedno kilku sta-nowisk występowania w Polsce.

    Owady i pajęczaki - w ostatnim czasie odkryto we wschodniej części województwa nowe stanowiska tygrzyka paskowanego (pająk). Dość powszechnie występują: paź żeglarz i paź królowej.


    2.7. Inne formy ochrony przyrody w województwie mazowieckim

    Użytki ekologiczne

    Użytki ekologiczne stanowią formę ochrony pozostałości ekosystemów mających istotne znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak np. naturalne zbiorniki wodne, tzw. oczka wodne śródpolne i śródleśne o powierzchni do 1 ha, kępy drzew i krzewów, zwane remizami, bagna i zabagnione łąki, rozlewiska rzek, torfowiska, wydmy, nieużytki rolne i porolne, wrzosowiska, starorzecza, skarpy i wyrobiska żwiru lub piasku, kamieniołomy i kamieńce. Uznanie za użytek ekologiczny następuje na mocy decyzji wojewody lub uchwały rady gminy i z reguły dotyczy terenów zaniedbanych gospodarczo, a mających znaczenie przyrodnicze, jako ostoje zwierząt wśród pól, jako lęgowiska i żerowiska ptaków, miejsca rozrodu drobnych płazów, gadów, ssaków, jako ich wodopoje i kryjówki, stałe lub okresowe.

    Na terenie województwa mazowieckiego znajdują się 494 użytki ekologiczne, które zajmują powierzchnię 2197,6 ha.

    Stanowiska dokumentacyjne

    Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca wy-stępowania formacji geologicznych, nagromadzeń ska-mieniałości lub tworów mineralnych, a także fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych oraz podziemnych. W województwie mazowieckim znajdują się 34 tego typu obiekty o łącznej powierzchni 614,3 ha.

    Zespoły przyrodniczo - krajobrazowe

    Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, zgodnie z zapisem ustawy o ochronie przyrody, wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych. Na terenie województwa mazowieckiego ustanowiono 28 zespołów, które zajmują powierzchnię 5965,2 ha.


    3.  Lasy

    Las to jeden z odnawialnych zasobów przyrody. Tworzą go drzewa - rośliny potężne i długowieczne oraz towarzyszące im rośliny podszytu i runa. Stosunkowo dobre poznanie ekosystemów leśnych zawdzięczamy temu, iż od wieków w sąsiedztwie lasów lub w miejscach po ich wyrębie rozwijała się cywilizacja, osiedlał się człowiek. Zachodzące w przyrodzie naturalne procesy lasotwórcze są obecnie w Polsce rzadkością. Obecnie zalesianie odbywa się przy współdziałaniu człowieka, poprzez zastosowanie różnych zabiegów gospodarczych.


    3.1.  Charakterystyka i rola lasów

    Lasy są jednym z podstawowych elementów przyrodniczych kształtujących środowisko. Spełniają różno-rodne funkcje w sposób naturalny lub w wyniku działań gospodarki leśnej. Są to:

  • funkcje ekologiczne zapewniające stabilizację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, kształtowanie klimatu, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie, tworzenie warunków do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków, ekosystemów i wartości genetycznych organizmów,
  • funkcje produkcyjne polegające na zachowaniu odnawialności i trwałego użytkowania drewna, nadrzewnych użytków pozyskiwanych z lasu i gospo darki łowieckiej,
  • funkcje społeczne, które służą kształtowaniu korzyst- nych warunków zdrowotnych i rekreacyjnych dla społeczeństwa i jego edukacji ekologicznej.

    W województwie mazowieckim lasy i zadrzewienia zajmują powierzchnię 779 564 ha. Lesistość woje-wództwa wynosi 22,5% i jest niższa od lesistości kraju wynoszącej 28%. Na 1 mieszkańca przypada 0,16 ha powierzchni leśnej i zadrzewionej.

    Przeważają dwie formy własności lasów:

  • lasy Skarbu Państwa w zarządzie Lasów Państwowych,
  • lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa (na powierzchni 323 215 ha co stanowi 20,3% powierzchni lasów niepaństwowych w kraju).

    Lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa charakteryzują się strukturą klas wieku znacznie odbiegającą od układu normalnego na co wskazuje:

  • wysoki udział powierzchni leśnej niezalesionej (7,3%),
  • znaczna przewaga drzewostanów II klasy wieku (40,6%),
  • mały udział drzewostanów IV i starszych klas wieku (8,6%).

    Dominującym typem siedliskowym jest bór świeży zajmujący powierzchnię 176 913 ha tj. 54,7%. Ogółem siedliska borowe zajmują 267 345 ha, tj. 82,7%.

    W drzewostanach największy udział ma sosna wraz z modrzewiem występująca na 76,17% ww. powierzchni leśnej.

    Lasy niepaństwowe województwa mazowieckiego charakteryzuje ponadto:

  • niekorzystna struktura własności, silne rozdrobnienie działek i kompleksów leśnych,
  • niska zasobność drzewostanów wynosząca na powierzchni leśnej zalesionej 96 m3/ha grubizny brutto, co jest jedną z najniższych w kraju,
  • niski przeciętny wiek drzewostanów wynoszący 33 lata.

    3.2.  Leśne Kompleksy Promocyjne

    Rozległe kompleksy leśne o szczególnych walorach przyrodniczych wydzielone w celu zaktywizowania społeczeństwa w zakresie zarządzania lasami i ich ochrony oraz w celu doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych nazwane zostały Leśnymi Kompleksami Promocyjnymi. Są to obszary funkcjonalne o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa jednolity program gospodarczo-ochronny, opracowywany przez właściwego dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Ich całkowita powierzchnia w Polsce wynosi 445670 ha. Powierzchnia Kompleksów usytuowanych na obszarze województwa mazowieckiego wynosi:

    1. Lasy Puszczy Kozienickiej - RDLP Radom
    Nadleśnictwo Kozienice
    (obręby: Kozienice, Pionki, Zagożdżon) - 14960 ha
    Nadleśnictwo Zwoleń
    (obręby: Zwoleń, Garbatka) - 10229 ha
    Nadleśnictwo Radom
    (obręb Jedlnia) - 4783 haB

    2. Lasy Gostynińsko - Włocławskie - RDLP Łódź
    Nadleśnictwo Gostynin
    (obręby: Gostynin, Duninów) - 15655 ha
    Nadleśnictwo Łąck
    (obręby: Łąck, Gąbin) - 11688 ha

    3.3.  Stan zdrowotny i zagrożenia lasów

    Głównym zagrożeniem lasów są zmiany środowiska przyrodniczego spowodowane działalnością człowieka:

  • zanieczyszczenia, skażenia powietrza, wód i gleb, które negatywnie wpływają na ekosystemy leśne sprzyjając występowaniu szkodników i chorób,
  • zmiany stosunków wodnych, obniżenia poziomu wód gruntowych, co wywołuje osłabienie drzew i ich podat- ność na ataki szkodników i chorób,
  • przestrzenna struktura lasów wyrażająca się wystąpie- niem wielu małych kompleksów leśnych co powoduje zwiększenie negatywnych dla tych lasów presji,
  • zbyt duży udział jednogatunkowych drzewostanów,
  • wzrost urbanizacji i uprzemysłowienia, presja właścicieli lasów szczególnie na terenach wokół aglomeracji miejskich i na terenach zwyczajowo uznawanychza rekreacyjne na zmianę przeznaczenia gruntów leśnych na cele nieleśne,
  • zaśmiecanie lasów,
  • pożary lasów.

    W 1999 i 2000 r. stan zdrowotny i sanitarny lasów ogólnie określono jako zadowalający i dobry. Poważniejsze zagrożenia ze strony owadów i grzybów pasożytniczych nie występowały, poza przypadkami lokalnymi nie zachodziła potrzeba stosowania zabiegów ratowniczych.


    4.  Inicjatywy podejmowane na rzecz ochrony przyrody

    W granicach województwa mazowieckiego jest jeszcze wiele obszarów, które posiadają wysokie wartości przyrodnicze i powinny zostać objęte jedną z form ochrony przyrody.

    Sieć parków krajobrazowych województwa wymaga uzupełnienia. Bardzo pilną sprawą w celu ratowania unikatowych w skali europejskiej walorów Wisły jest utworzenie zespołu parków krajobrazowych z Wiślańsko - Narwiańskim Parkiem Krajobrazowym na czele. Na objęcie tą formą ochrony czeka także dolina rzeki Liwiec. Na uwagę zasługują tereny Puszczy Kurpiowskiej z doliną rzeki Omulew. Przygotowywana jest nowelizacja rozporządzenia o utworzeniu Mazowieckiego Parku Krajobrazowego mająca na celu zaktualizowanie granic Parku oraz nakazów, zakazów i ograniczeń na jego terenie obowiązujących. Proces nowelizacji związany jest m.in. z aktualnie wykonywanym planem ochrony Parku.

    W projektowaniu znajdują się także 4 rezerwaty przyrody, w znacznej większości o charakterze leśnym oraz liczne użytki ekologiczne oparte o śródleśne bagna i polany. W roku 2000 utworzono 6 rezerwatów przyrody. W roku 2001 kontynuowany będzie kompleksowy przegląd rezerwatów w celu zaktualizowania danych przyrodniczych oraz weryfikacji granic. Także niemal bez przerwy wpływają wnioski osób fizycznych i organizacji ekologicznych o uznanie drzew za pomniki przyrody.

    Niska lesistość województwa mazowieckiego zobowiązuje do podejmowania działań w celu zwiększenia lesistości dla optymalnego kształtowania struktury krajobrazu m.in. poprzez:

  • stymulowanie systemowych rozwiązań w gospodarce przestrzennej (wprowadzanie tematyki zalesień do opracowywanych przez gminy studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego),
  • zapewnianie dotacji do zalesień z budżetu, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Funduszu Leśnego, które to środki są podstawowym warunkiem realizacji zalesień.

  • |Powrót do góry|   |Następny rozdział|