|
ROZDZIAŁ IX
STACJA BAZOWA ZINTEGROWANEGO MONITORINGU PRZYRODNICZEGO "POŻARY"
Autorzy: A. Andrzejewska M. Ferchmin B. Olech E. Owadowska A. Wierzbickii
Przygotował Kampinoski Park Narodowy
1. STACJA BAZOWA
Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Pożary" jest jednostką organizacyjną Kampinoskiego Parku Narodowego. Jej dzia-łalność jest ściśle powiązana z zadaniami ochronnymi Parku oraz zagrożeniami, na jakie jest narażona przyroda Puszczy Kampinoskiej. Stacja realizuje dwa cele badawcze, określone przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska:
- Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego
na terenie wydmowych i bagiennych tarasów
rzecznych na obszarze zlodowaceń środkowopolskich
(użytkowanie leśno-rolnicze, zlewnia rzeczna, wpływ
dużej aglomeracji miejskiej).
- Funkcjonowanie ekosystemów leśnych i torfowiskowych w warunkach dopływu zanieczyszczeń atmosferycznych, napływu wód gruntowych z obszarów inten-
sywnie użytkowanych rolniczo (Równina Błońska)
oraz przy okresowym niedoborze wód gruntowych.
Powyższe cele wynikają ściśle z zadań ochronnych Kampinoskiego Parku Narodowego oraz z zagrożeń przyrody Puszczy Kampinoskiej.
Stacja Bazowa "Pożary" funkcjonuje od początku roku hydrologicznego 1994. Realizowany jest na niej następujący program pomiarowy zintegrowanego monitoringu środowiska przyrodniczego:
meteorologia,
chemizm zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego,
chemizm opadu atmosferycznego,
wody gruntowe,
wody powierzchniowe - cieki,
monitoring zespołów roślinnych,
monitoring wybranych grup zwierząt,
chemizm opadu podkoronowego, ten program realizowany jest na Stacji "Pożary" przez Zakład Ekologii PAN.
Stacja Bazowa "Pożary" położona jest w południowej części Kampinoskiego Parku Narodowego, na terenie trzech gmin: Kampinos, Leszno i Leoncin. Usytuowana jest w górnej części zlewni powierzchniowej Kanału Olszowieckiego, zamkniętej stanowiskiem wodowskazowym w okolicach miejscowości Józefów. Jest to obszar głównie bagienny, praktycznie pozbawiony bezpośredniego kontaktu z terenami zurbanizowanymi oraz o intensywnej produkcji rolniczej.
Powierzchnia obiektu badawczego wynosi 5,027 km2. Zasadniczą jego część stanowi kotlina o charakterze stale lub częściowo zabagnionym - po części pokryta zespołami leśnymi olesu typowego i sporadycznie olsu jesionowego, w większości zespołami dawnych łąk, obecnie w różnych fazach naturalnej sukcesji. Rzędne terenu tej kotliny zawierają się w granicach 72,2 - 73,8 m n.p.m. Północną granicę zlewni "Pożary" stanowi południowa część południowego pasa wydmowego. Granica ta przebiega pomiędzy zlewniami Kanału Olszowieckiego i Łasicy. Wysokość terenu z reguły przekracza 80 m n.p.m. (miejscami 90 m n.p.m.). Od południa i południowego-wschodu obiekt zamyka wywyższony kompleks wydmowy "Korfowe", miejscami zlewający się z Tarasem Równiny Błońskiej. Rzędne tego terenu wykazują duże zróżnicowanie, od 75 m n.p.m. do wartości maksymalnej 104,8 m n.p.m. Granica zachodnia i południowo-zachodnia obiektu to obniżenie, w którym bierze początek południowa odnoga Kanału Olszowieckiego oraz szereg pojedynczych wydm oddzielających kotlinę Pożary od kotliny Olszowieckie Błoto. Bezwzględna wysokość tych wydm przekracza miejscami 90 m n.p.m.
2. Monitoring na terenie Stacji Bazowej
Obserwacje na terenie Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Pożary" prowa-dzone są obecnie na 55 stanowiskach i powierzchniach badawczych. Większość z nich zlokalizowana jest na obszarze zlewni, nieliczne w jej otulinie. Ze względu na niedostępność większości terenu kotliny (podmokłe bagna, z reguły stale pokryte wodą) punkty te znajdują się głównie w części zachodniej, zamykającej teren.
Obserwacje meteorologiczne prowadzone są na posterunku w miejscowości Granica, zlokalizowanym
w odległości 2 km od zachodniej granicy zlewni.
Tu również prowadzony jest monitoring opadu atmosfe-rycznego i umieszczony jest jeden z punktów monitoringu fauny.
Punkt poboru próbek zanieczyszczeń powietrza zlokalizowano na terenie samej zlewni w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska wodowskazowo - limnigraficznego. Próby powietrza pobierane są na filtry i płyn pochłaniający. Analizy pobranych próbek wykonuje Wojewódzka Stacja Sanitarno - Epidemiologiczna.
Monitoring wód powierzchniowych, w pełnym zakresie prowadzony jest na wspomnianym stanowisku wodowskazowo - limnigraficznym na Kanale Olszowieckim.
Najbardziej rozbudowany jest monitoring wód gruntowych. W chwili obecnej na terenie zlewni funkcjonuje 21 stanowisk pomiarowych. Położone są one w trzech transektach prostopadłych do osi kotliny. Obejmują one zarówno różne formy morfologii terenu (5 stanowisk na wydmach, 1 na terenie przejściowym, pozostałe na terenie obniżonym - torfowisku), różne ekosystemy (bór sosnowy, ols typowy z brzozą, ols typowy z olszą, zakrzaczenia, ekosystemy nieleśne) jak i różne formy użytkowania gruntu (las, łąka, pastwisko, dawne tereny łąkowe
w stadium naturalnej sukcesji). Dwa stanowiska są bardziej rozbudowane - składają się z systemu piezometrów zafiltrowanych na różnych głębokościach;
i tak - stanowisko 012 (na terenie obniżonym) składa się z systemu 5 otworów, a stanowisko 014 (na wydmie) z 4 piezometrów. Szesnaście z tych stanowisk wykonano
z materiałów obojętnych chemicznie i służą do poboru prób wody do analiz. Pięć stanowisk służy tylko do pomiaru stanu zwierciadła wody.
W roku hydrologicznym 2000 kontynuowano rozpoczęte dwa lata wcześniej prowadzenie monitoringu wybranych grup stawonogów, co będzie opisane w dalszej części raportu.
W roku 1999 powtórzono (po upływie pięciu lat) inwentaryzację roślinności na wyznaczonych powierzchniach fitosocjologicznych. Kolejne zdjęcia zostaną wykonane w roku 2004.
3. Warunki meteorologiczne w roku 2000
Średnia temperatura powietrza w roku hydrologi-cznym 2000 wyniosła 8,90C i była jedną z najwyższych
w ciągu ostatnich siedmiu lat, tj. w okresie działalności SBZMŚP "Pożary". Tylko w grudniu i styczniu średnia temperatura była ujemna, najcieplejszym miesiącem był czerwiec a najchłodniejszym styczeń. Skrajne temperatury powietrza oscylowały w przedziale od -15,20C do +37,30C.
W omawianym roku hydrologicznym przygruntowe przymrozki zaobserwowano 172 razy. Występowały we wszystkich miesiącach roku.
Suma opadów atmosferycznych wyniosła 404,9 mm i bardzo wyraźnie odbiegała od normy z ostatniego siedmiolecia - była w nim najniższa. Najobfitsze opady notowano w lipcu, z kolei najbardziej suchymi miesiącami były kwiecień, czerwiec i październik, gdzie sumy opadów nie dochodziły do 10 mm.
W przypadku roku kalendarzowego średnia tempera-tura wyniosła 9,40C i była najwyższa w ostatnim siedmioleciu. Opad wyniósł 413,9 mm.
Analizując warunki meteorologiczne obserwowane w roku 2000, należy podkreślić, że był to rok ciepły i bardzo suchy w porównaniu z ostatnim siedmioleciem. Warunki, szczególnie opadowe miały decydujący wpływ na pozostałe parametry środowiska (odpływ, wody gruntowe, zanik wilgociolubnych gatunków stawonogów czy zmiany zacho-dzące w roślinności ekosystemów). Za warunki nietypowe należy przede wszystkim uznać:
występowanie już w kwietniu temperatur przekraczających wartość 300C,
z drugiej strony ujemne temperatury powietrza nie wystąpiły tylko w lipcu i sierpniu,
przygruntowe przymrozki notowano we wszystkich miesiącach roku,
występowanie długotrwałych okresów suszy - praktyczny brak opadów od 18 kwietnia do 18 maja i od 18 września do 25 pażdziernika. Niedobór opadów wystąpił w okresach obejmujących kwiecień, maj i czerwiec oraz wrzesień i październik.
4. Chemizm zanieczyszczeń atmosfery
Na Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Pożary", badania chemizmu opadu prowadzone są na podstawie prób miesięcznych
opadu całkowitego. W próbach dobowych mierzony jest jedynie odczyn i przewodność właściwa.
Przewodność właściwa opadu całkowitego wahała się w roku 2000 w zakresie 2,1 - 8,8 mS/m. Odczyn wynosił od 3,86 do 5,11 pH; w ostatnich latach obserwuje się niewielkie, stopniowe podnoszenie wartości odczynu.
W przypadku anionów stwierdzanych w opadzie zdecydowanie dominują siarczany przed chlorkami
i związkami azotu azotanowego. Dla kationów największe stężenia przyjmuje wapń oraz związki amonowe. W ostatnich trzech latach średnie roczne stężenia głównych jonów w opadzie utrzymują się na nie zmienionym poziomie przy zbliżonej wielkości opadu.
W roku hydrologicznym 2000, wyraźnie niższe stężenia obserwowano w miesiącach letnich - od maja do sierpnia. Zjawisko to dotyczyło głównie zawartości siarki siarczanowej, chlorków i obu form azotu. Stężenia wszystkich badanych pierwiastków utrzymują się w skali sześciolecia 1994 - 1999 na zbliżonym poziomie. Średnie roczne stężenia głównych jonów kształtują się na poziomie około 10 mg dm-3. Sytuacja taka utrzymuje się już od roku 1997.
Odczyn opadów utrzymuje się również na w zasadzie nie zmienionym poziomie. Jedynie w roku 1998 jego wartości były znacznie wyższe niż w okresie wcześniejszym i obecnie.
Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Pożary" prowadzi pomiar zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego od lutego 1994 roku. Obserwacje te do roku 1999 prowadzone były w systemie dekadowym - 10 kolejnych dni w każdym miesiącu. W roku 2000, po podpisaniu umowy ze Stacją Sanitarno - Epidemiologiczną obserwacje prowadzone są codziennie. Badaniami objęte są następujące parametry:
dwutlenek siarki,
dwutlenek azotu,
pył zawieszony.
W pierwszych dwóch przypadkach próbki powietrza pobierane są do kolbek z płynem pochłaniającym; pył natomiast na zainstalowany filtr.
W roku 2000 poziom stężeń związków siarki w powie-trzu utrzymywał się na pułapie z lat ubiegłych. Można to wiązać zarówno ze znacznie cieplejszą zimą, jak również z przechodzeniem okolicznej ludności na bardziej ekologiczne formy ogrzewania mieszkań. Wyższe stężenia notuje się oczywiście w okresie zimowym. Maksymalna zaobserwowana wartość w przypadku dwutlenku siarki wyniosła 18 mg m-3. Natomiast nastąpił dalszy - w porównaniu z latami ubiegłymi - wzrost stężeń dwutlenku azotu, prawdopodobnie będący wynikiem dalszego intensywnego rozwoju motoryzacji.
5. Wody gruntowe
Wody gruntowe mają największe znaczenie dla całej przyrody Kampinoskiego Parku Narodowego. Jest to główny program realizowany na Stacji Bazowej "Pożary". Pomiary prowadzone są obecnie w 21 stanowiskach piezometrycznych, z czego w 16 od roku 1994. Piezometry usytuowane są w trzech transektach badawczych, prostopadłych do osi Kotliny Pożary. Program ten jest ściśle skorelowany z monitoringiem szaty roślinnej i (tam gdzie to możliwe ze względu na poziom wody) monitoringiem bezkręgowców. Większość piezometrów jest zarazem środkami powierzchni fitosocjologicznych. W kilku przypadkach - ze względu na dużą mozaikowatość terenu - leżą one na pograniczu większej ilości klas zbiorowisk roślinnych. Pomiary stanów wód gruntowych wykonywane są codziennie. Charakteryzują się one bardzo dużą zmiennością.
We wrześniu 2000 roku (podobnie jak w latach ubiegłych) dla pierwszych szesnastu stanowisk dokonano analiz chemizmu wody. Głównymi składnikami okazują się jony wapnia i siarki, zawierają one również duże ilości chlorków i żelaza. Zauważalna jest istotna różnica w jakości
wód dla stanowisk na terenach wydmowych i torfowiskowych.
Jako główne czynniki warunkujące rozwój geoekosystemów zlewni "Pożary" należy uznać przede wszystkim warunki meteorologiczne (bardzo małe ilości opadów, długie okresy suszy, bezśnieżne i niezwykle ostatnio łagodne zimy, liczne przygruntowe przymrozki). Warunki te determinują główny abiotyczny składnik środowiska czyli poziom zalegania zwierciadła wód gruntowych co z kolei warunkuje prawidłowy rozwój środowiska biotycznego (roślinności torfowiskowej
i charakterystycznych dla tego obszaru gatunków fauny).
Za korzystny należy uznać fakt utrzymywania się dopływu zanieczyszczeń (poza gazowym dwutlenkiem azotu) na niezmienionym poziomie lub w niektórych przypadkach nawet ich ograniczenie (np. zmniejszenie się ilości kwaśnych deszczy, mniejsze zanieczyszczenie powietrza związkami siarki), pomimo obserwowanego
w kraju wzrostu gospodarczego.
Pewnym problemem jest niedostosowanie, głównie na terenach wydmowych, drzewostanów sosnowych do możliwości siedlisk. Na rezerwatowym terenie zlewni "Pożary" proces naturalnej przebudowy drzewostanów będzie trwał wiele lat. Na terenach nie objętych ochroną ścisłą zabiegi przebudowy są sukcesywnie prowadzone.
|
Tabela 111. Temperatura powietrza w 2000 roku oraz listopadzie i grudniu 1999 r.
Miesiąc |
Średnia
temperatura powietrza [oC]
|
Odchylenie standardowe |
Najwyższa temperatura zanotowana
w miesiącu
|
Najniższa
temperatura zanotowana
w miesiącu
|
Minimalna temperatura przy powierz- chni gruntu |
Ilość dni z przy- gruntowymi
przymrozkami
|
XI 99 |
1,6 |
3,7 |
17,4 |
-8,3 |
-15,6 |
24 |
XII 99 |
-0,3 |
2,6 |
8,6 |
-9,2 |
-21,1 |
29 |
I |
-1,1 |
4,0 |
7,3 |
-15,2 |
-19,6 |
30 |
II |
1,7 |
2,7 |
11,8 |
-5,2 |
-8,4 |
24 |
III |
3,7 |
3,0 |
15,3 |
-4,9 |
-8,0 |
18 |
IV |
12,8 |
6,0 |
30,6 |
-1,8 |
-4,0 |
7 |
V |
15,0 |
3,6 |
31,1 |
-2,1 |
-4,3 |
6 |
VI |
18,2 |
4,4 |
37,3 |
-0,7 |
-2,1 |
6 |
VII |
16,9 |
1,6 |
29,0 |
1,3 |
-0,3 |
1 |
VIII |
17,0 |
2,6 |
33,8 |
1,2 |
-0,2 |
1 |
IX |
10,6 |
3,3 |
24,6 |
-6,6 |
-8,3 |
14 |
X |
10,5 |
3,3 |
24,6 |
-6,7 |
-9,9 |
12 |
XI 00 |
6,1 |
2,3 |
15,6 |
-2,3 |
-6,6 |
16 |
XII 00 |
1,7 |
4,4 |
12,6 |
-12,5 |
-15,1 |
25 |
Tabela 112. Stężenie zanieczyszczeń powietrza w 2000 roku
Miesiąc |
SO2[µg/m3] |
NO2[µg/m3] |
Pył zawieszony [µg/m3] |
Wartość średnia |
Odchylenie standardowe |
Wartość maksymalna |
Wartość średnia |
Odchylenie standardowe |
Wartość maksymalna |
Wartość średnia |
Odchylenie standardowe |
Wartość maksymalna |
I |
4,00 | >
3,39 |
12 |
9,93 |
5,11 |
21 |
34,96 |
21,19 |
84 |
II |
2,18 |
2,48 |
11 |
6,20 |
3,07 |
14 |
18,26 |
9,38 |
48 |
III |
1,32 |
0,83 |
4 |
7,16 |
3,55 |
16 |
13,07 |
8,67 |
38 |
IV |
1,03 |
0,76 |
3 |
6,36 |
3,35 |
13 |
11,56 |
5,71 |
28 |
V |
1,74 |
0,96 |
5 |
4,50 |
1,94 |
9 |
4,32 |
3,12 |
12 |
VI |
0,53 |
0,52 |
1 |
6,00 |
1,81 |
8 |
4,73 |
1,85 |
9 |
VII |
0,71 |
0,66 |
2 |
6,52 |
1,95 |
13 |
3,78 |
1,56 |
7 |
VIII |
0,43 |
0,90 |
3 |
5,83 |
1,42 |
8 |
6,89 |
2,03 |
12 |
IX |
0,26 |
0,81 |
4 |
5,85 |
4,30 |
17 |
7,04 |
3,59 |
14 |
X |
2,21 |
2,53 |
10 |
11,03 |
3,49 |
20 |
14,52 |
9,72 |
42 |
XI |
1,57 |
1,45 |
5 |
12,54 |
2,97 |
17 |
28,07 |
15,88 |
67 |
XII |
3,87 |
3,86 |
18 |
11,19 |
4,76 |
19 |
31,13 |
22,57 |
84 |
|Powrót do góry| |Następny rozdział|
|